Zbulohet një hartë e Shqipërisë natyrale të shekullit të 18-të

Nga Rafael Floqi

Shqipëria përfshinte një zonë me shtrirje malore me një drejtim të përgjithshëm nga veriu në jug, që shtrihej mbi Adriatik nga pika e Spitzës (midis grykave të Kotorrit dhe Tivarit) deri në Gjirin e Artës, një prapatokë e përfshirë, dhe kufizuar brenda Alpeve Dinarike (dega e Sharrit ose Pindit Alpeve helenike) nga vija ujëmbledhëse që ndan ujërat të cilat zbresin në Adriatik dhe në Egje.

Duke hulumtuar për udhëtarët që kanë vizituar Shqipërinë e periudhës së para pavarësisë dhe studiues të cilët kanë shkruar mbi heroin tonë kombëtar, ndesha me këtë libër të nënkolonelit italian Felice Cuniberti, autor i disa librave me karakter ushtarak për historinë e gjeografinë e rajonit të Ballkanit, ku mes faqeve të librit zbulova një hartë ushtarake të trojeve etnike shqiptare në fund të shekullit të caktuar, që i kish shpëtuar botuesve dhe përkthyesve në shqip të librit botuar shqip më 1918.

Jemi para periudhës të viteve 1909-1912. Politika italiane asaj periudhe synonte për të dhënë goditjen vendimtare Perandorisë Osmane dhe për të hapur rrugën e një rikostruktimi të hapësirës ballkanike si dhe shpresa për t`u shkëputur nga Aleanca Tripalëshe. Kështu interesimi edhe i udhëtarëve italianë qoftë dhe misonarëve fetarë dhe ushtrakë, synonte një njohje të realitetit shqiptar dhe të Shqipërisë së kohës. Ishte një kohë kur perandoria Osmane ende nuk kishte arritur në fundin e saj, dhe kur kryengritjet shqiptare nuk kishin filluar ende. Gjatë kësaj periudhe autori i një libri mbi Shqipërinë dhe heroin e saj legjendar, Skënderbeun, Felice Cuninberti udhëtoi në trojet shqiptare dhe u frymëzua nga ai realitet dhe nga kombi ynë sa shkroi librin e tij “L’Albania ed il Principe Skanderbeg”. Ai kishte qenë një ushtarak italian me gradë nënkolonel reservë që kujtimet e tij i mblodhi dhe i zgjeroi me këtë libër botuar në Torino nga Roux Frassatti e C° Editori më 1898.

Librat për heroin kombëtar janë të shumta por vetëm një dorë prej tyre kanë rëndësi specifike historike.

Në parathënie të librit autori shkruan :” Pikërisht gjatë një udhëtimi që bëra disa vite më parë në ishujt e Jonit dhe në brigjet e Epirit, më lindi ideja për të shkruar disa kujtime për Shqipërinë, veçanërisht për periudhën më të lavdishme të saj pra të asaj. ndodhi gjatë jetës së Gjergj Kastriotit, i njohur si Skënderbeu (1404-1467), i cili luftoi me kokëfortësi dhe fat të mirë kundër pushtuesit mysliman, i cili në atë kohë thuhej se ishte kërcënim për Evropën.

Ndër popullsinë shqiptare kujtimi i Heroit Shqiptar është ende i gjallë dhe i nderuar dhe kujtimi i bëmave të tij të emociononte: dhe në ahengje dhe lojëra shqiptarët këndojnë për virtytet e tij, për trimërinë e tij: dhe gjatë qëndrimit aty kur udhëton dhe viziton ato vende piktoreske dhe malore të tregojnë me vetëkënaqësi dhe krenari, vendet ku mijëra turq ranë nën goditjet e shpatës së pamposhtur të Skënderbeut: dhe legjenda, pas një largësie të tillë kohore, i zmadhon shumë faktet, saqë ata trima malësorë thonë se ai në betejat e tij ndihmohej nga një engjëll, i cili e mbrojti atë nga goditjet e armikut.

U inkurajova nga këto histori fantastike që të ngulmoj në qëllimin tim dhe u shtyva të mbledh sa më shumë kujtime për këtë qëllim: prandaj, pasi vizitova Prevezën, Gjirin e Artës, Vlorën, Durrësin dhe fshatrat përreth, u përgatita të shkoja në Lezhë dhe Krujë, dy qytetet e shenjta të shqiptarëve, pasi njeri ishte vendi i lindjes, dhe tjetri i vdekjes dhe i varrimit të Skënderbeut dhe që ishin gjithmonë baza dhe qendra e pushtetit të tij.

Për këtë ndërmarrje sipas autorit jo vetëm historia e fakteve të paharrueshme, por edhe pse mund të shërbejë për të tërhequr më shumë vëmendjen e Italisë tek një komb, vërtet i vogël, por i fortë dhe trim që vazhdon të ketë shumë simpati për Italinë, pavarësisht indiferencës sonë, i palëkundur nga rryma. momenti politik, së cilës i rekomandoj të shqetësohet më shumë për atë popullsi dhe ato rrethe, që kanë rëndësi të madhe dhe mund të ushtrojnë në momentin e duhur një ndikim vendimtar në çështjen e dominimit të Adriatikut.

Dhe tani që çështja e veçantë e Adriatikut i shtohet çështjes së përgjithshme të këtij deti, është më mirë t’i përkushtojmë me vendosmëri punën e diplomacisë sonë, përpara se të paragjykohet nga ngjarje të papritura që mund të shfaqen në një ditë tjetër dhe kjo pyetje qëndron, tërësisht në të ardhmen, që do t’i rezervohet Shqipërisë kur të pushojë së qeni pjesë e Perandorisë Turke.

“Në këtë rast , shpjegon qëndrimin italian Cuniberti, nëse mund të pranohet delimitimi i kufijve në favor të Malit të Zi dhe Greqisë, s’ duhet mos lejuar që Shqipëria të aneksohet nga njëra ose tjetra palë, nga këto dy shtete dhe as të bjerë në duart e Austrisë, nëse Shqipëria nuk do të jetë në gjendje të konstituohet dhe të qeveriset si një Principatë e pavarur, nëse pushtimi i saj qoftë edhe nën titullin e vetëm për të cilin Austria tani e mban të pushtuar Bosnjën dhe Hercegovinën bëhet i nevojshëm. një pushtim i tillë duhet t’i besohet Italisë, si fuqi me të cilën Shqipëria është e lidhur, me lidhje të mëdha dhe në mënyrë, që të ruhet një ekuilibër i drejtë në detin Adriatik midis dy Fuqive të Mëdha që kufizojnë atë.

Dhe nëse me këtë punë timen modeste do të arrij të shkund disi apatinë dhe indiferencën me të cilën italianët vëzhgojnë ngjarjet që po përgatiten gradualisht në dëm të tyre në Adriatik, do t’ia kem arritur qëllimit kryesor që i kam vënë vetes. duke shkruar këto kujtime. Torino, shtator 1898. Felice Cuniberti /Nënkoloneli në rezervë.”

Ne shpresojmë se me gjithë pasaktësitë kjo vepër është kluturalisht e rëndësishme, por ajo që na ra në sy në kapitullin e parë kushtuar vendit Felice na paraqet një hartë me saktësi ushtarake të trojeve etnike shqiptare, para luftrave ballkanike dhe të copëtimit të trojeve shqiptare të grabitura nga fqinjët para Konferencës së Berlinit apo të Londrës. Kjo hartë ka qenë pjesë si shtojcë e librit dhe në variantet e digjitalizuara nga Google mungon por një variant të Archivio Adriatiko e gjeta dhe po e sjell këtu tok me shpjegimet e tij. Ka ndoshta mangësi në disa emra e toponimi, por e rëndësishmja vë në dukje deri ku shtriheshin shqiptarët para rënies së Perandorisë osmane.

Gjeografia e Shqipërisë

Në kohët të cilave u referohen këto kujtime, Shqipëria përfshinte një zonë me shtrirje malore me një drejtim të përgjithshëm nga veriu në jug, që shtrihej mbi Adriatik nga pika e Spitzës (midis grykave të Kotorrit dhe Tivarit) deri në Gjirin e Artës, një prapatokë e përfshirë, dhe kufizuar brenda Alpeve Dinarike (dega e Sharrit ose Pindit ose Alpeve helenike) nga vija ujëmbledhëse që ndan ujërat të cilat zbresin në Adriatik dhe në Egje.

Shqipëria kufizohet kështu, me një shtrirje bregdetare prej 500 km përafërsisht duke përfshirë dhe kepet me një gjatësi kufiri të brendshëm nga veriu në jug prej përafërsisht 400 km, me një gjerësi mesatare prej 100 deri në 120 km që kufizohej në veri-perëndim, me Dalmacinë, Hercegovinën, Bosnjën dhe Serbinë, në Lindje dhe Juglindje me Serbinë, Maqedoninë dhe Thesalinë, në Jug me Etolinë dhe Akarnaninë (Provincat greke si Thesalia), si dhe në Perëndim me Detin Jon dhe atë Adriatik (shih skicën e hartës)

Për prejardhjen e shqiptarëve ka mendime të ndryshme dhe kontradiktore, mendimet e historianëve janë të ndryshme: disa pajtohen me mendimin e Malte-Brun dhe besojnë se ata janë pasardhës nga fise të ilirëve të lashtë; të tjerët, dhe ata janë shumica, e pohojnë se ata këtë vijnë nga Azia. Në kohët e lashta, në fakt, rajoni i Azisë quhej Albania ndodhet në veri dhe në jug të zinxhirit të Kaukazit, rajoni sot i njohur me emrin Kirvan ose Gjeorgjia lindore dhe të krahinës së Tfilisit: dhe popullsia u quajt albanians që jetonte atje qysh në atë kohë (1).

Në kohën e lashtë greke shqiptarët pjesërisht ishin aleatë dhe miq besnikë të Pirros, siç ishin më vonë të romakëve, d.m.th (1) Pluquet në Dictionario, del Hérésita flet për shqiptarët si heretikë, të cilët u vendosën në pjesën lindore në shekullin e VII në Gjeorgji, të quajtur Albania, dhe që ripërtëriu të njejtin gabim duke folur për shqiptarët e atyshëm që nuk nuk kanë përse ngatërrohemi me ata me të cilët kemi të bëjmë…

Shqipërinë e ndanë në pjesë veriore dhe jugore, kjo njihej në disa pjesë konkretisht me emrin e Epirit, ai lindor me emrin Prevalitania. Pas rënies së sundimit romak, Shqipëria ishte de facto e pavarur, dhe edhe nëse disa sundimtarë merreshin me tregti, me perandorët e Kostandinopojës, madje më 1080 Robert Guiscardi dhe djali i tij Bohemondi, fushuan në Shqipëri me pretendimet për dominim mbi ta, por ky sundim ishte i vetëm nominal dhe shqiptarët kurrë nuk njohën zotërnj tjetër përveç Princave ose e Kryetarëve të Fiseve të tyre: dhe ndër ta u shquan sidomos Komnenët e Durrësit e Vlorës, Tokët e Epirit, Dukat e Janinës, Kastriotët e Krujës dhe të Lezhës.

Shqipëria, pas dominimit romak, sipas gjeografëve Shqipëria ndahej në tre pjesë; Që do të thotë Shqipëria e eperme ose veriore, e mesme ose qendrore, dhe e poshtme ose jugore; ne ta parën bënte pjesë edhe Principata aktuale Malit të Zi i pavarur, dhe niste nga kufiri verior deri në Shkumbin ose më mirë në vijën e përafërt Kavajë-Elbasan-Ohër, e dyta, i quajtur Muzeqeja në gjuhën vendase, nga aty deri në linjën Delvinë-Me135ovë; dhe e treta, pra Epiri, deri në gjirin të Artës.

Por edhe gjeografët modernë e ruajnë një ndarje e tillë pavarësisht ndryshimeve territoriale të bëra pas luftërave dhe trafiqeve në kurriz të Shqipërinsë së epërme dhe të poshtme. Kryeqyteti i Shqipërinë e Veriut është qyteti i Shkodrës, në liqenin me të njëjtin emër, me shtrirje edhe në linjën Prizren, Dibër e Epërme, Dibër e Poshtme, Ohër, Krujë, Elbasan, Leshë, Durrës, Kavajë.

Qyteti i rëndësishëm i Shqipërisë së Mesme dhe kryeqytet është Berati: Ndër qyteted e mëdha dallohen Vlora, Përmeti, Tepelena (atdheu i të famshmit Ali Pasha të Janinës), Gjirokastra, Janina, me liqenin e saj është kryeqyteti i Shqipërisë së Jugut duke përfshirë qytete të rëndësishme, si : Preveza, Arta, Delvina dhe Meçova.

Shqipëria është një vend malor në të gjithë shtrirjen e saj në kuptimin e fjalës dhe, përveç atyre drejt brigjeve, nuk gjenden fusha të mëdha, por vetëm fusha të vogla me shtrirje të kufizuar; ajo është si një amfiteatër malesh që ngrihen gradualisht njëri mbi tjetrin, duke u nisur nga plazhet e detit në zinxhiri kryesor i brendshëm, i cili ndan ujëmbledhësit që prej tyre zbresin në Egje nga ato që derdhen në Adriatik dhe Jon.

Malet, megjithatë, nuk janë me lartësi shumë të madhe dhe pikat më të larta nuk arrijnë 2000 metra: ndodhen në kufirin verior, Nga veriu vjen masivi i Karadakut, vargmali kryesor, paralel me Drinin e Zi, që i ka majat kryesore në Tourianska 1200 m., Yitzi 1700 m., Khero-Vouni 1550 m.

Në jug të liqenit Ohrit merr emrin e maleve të Gramozit afër Meçovës, dhe nga kjo pikë e tutje majat kryesore të saj nuk shkojnë kurrë përtej lartësive të sipërpërmendura, dhe i gjithë zinxhiri vazhdon kështu. Është mjaft komplekse po t’I krahasosh lartësitë me Apeninet italike.

Malet e Himarës, të quajtura nga grekët Acroceraune, ato formojnë një zinxhir të vogël bregdetar në kanalin e Otrantos; ngrihen mesatarisht nga 800 në 1000 metra, dhe pika më kulmore është mali i Cikës, nga ku pamja shtrihet përgjatë Jonit; Mali i Tomorit pranë Beratit arrin, sipas Balbit, 1000 metra dhe konsiderohet maja më e lartë të Shqipërisë së Mesme dhe të poshtme.

Sistemi hidrografik përbëhet nga disa përrenj se sa nga lumenjtë, të cilët të gjithë kanë një drejtim të përgjithshëm nga lindja në perëndim dhe të çojnë ujërat e tyre në Adriatik, pas një rruge shumë të kufizuar si pasojë e gjerësia mesatare e vendit, e cila është, siç u tha më lart, 100km ose 120km.

Rrugët kryesore ujore, të renditura nga veriu në jug, janë si më poshtë:

1 Buna, e cila nxjerr ujërat e liqenit të Shkodrës në det.

2° Drini, lumi më i madh në Shqipëri; përbëhet nga të dyja rrjedhat e Drinit të Zi që dalin nga liqeni i Ohrit,dhe nga Drini i Bardhë që zbret nga masa e maleve që mbulojnë kufiri i Bosnjës dhe Hercegovinës: të dyja këto dy rrugë ujore bashkohen në një luginë të egër pranë lokalitetit të Kukësit dhe, duke u kthyer në perëndim, derdhen në Adriatik pak në në veri të Lezhës.

3° Mati me degët kryesore Soulimit dhe Vardacha.

4 Erzeni. 5 Shkumbini.

6 Semani me degën e tij Devollin

7 Vjosa.

8 Ka lumenj të tjerë të vegjël deri në Gjirin e Artës, duke përfshirë Akeroni i lashtë, Louro, dhe Arta.

Vendi ka liqene mjaft të mëdhenj si ai i Janinës, i Shkodrës, i Ohrit dhe jo shumë larg këtij ai Maliqit; midis grykëderdhjes së lumit Shkumbini dhe gjirit Vlorës ka shumë laguna; më në jug një nga laguant më të rëndësishme është ajo e Butrintit në Kanalin e Korfuzit.

Rrugët nuk janë as të shumta dhe as të mirëmbajtura kjo jo për shkak zonave malore së vendit, por edhe të kujdesit i pakët i qeverisë turke dhe mungesës së kujdesit për popullatën; rruga e lashtë romake nga Durrësi në Selanik (Thessalonika e lashtë) kalon në Elbasan, Ohër dhe Manastir përbën rrugën kryesore komunikimit; Gjithashtu e rëndësishme është ajo nga Durrësi në Janinë nëpërmjet Beratit; qytetet kryesore janë të lidhura me rrugë mediokre; megjithatë, mbizotërojnë rrugët pak a shumë komode për mushka; për hekurudha as që bëhet fjalë.

Klima e Shqipërisë është e larmishme, por e mirë dhe e shëndetshme me plazhe sidomos ne pjesen jugore eshte e këndëshme dhe mund te krahasohet me atë të Gjirit të Napolit; por, duke u larguar nga deti dhe duke u ngritur drejt në brenda, bëhet e ashpër dhe aty shfaqen bora dhe ngrica në dimër.

Vendi është i bollshëm në prodhimet e tokës dhe në pjesën më të madhe malore është e mbuluar me pyje të gjera; nga ku popullsia merr gjërat e nevojshme për jetën dhe bën një eksport të vogël, me lloje vaji, leshi, bimësh bishtajore, e mjalti; megjithatë, burimi kryesor është blegtoria, të cilës popullata i përkushtohet me pasion dhe i kushton vëmendje të veçantë, veçanërisht kuajve, të vegjël por një race të shkëlqyer, si dhe dhive të bukura.

Popullsia e Shqipërisë shkon në rreth një milion banorë: dhe ndahet në dy pjesë të mëdha, domethë me gegët, në veri, dhe toskët në jug të lumit Shkumbin, kufij që janë me të gjerë se vija e tyre natyrore ndarëse; ata kanë në thelb flasin të njëjten gjuhë, por dialekte të ndryshme, Zakonet dhe feja, asnjë nga këto të fundit nuk shihet si gjë e madhe, ata gjithmonë janë gati për të përqafuar dhe ndjekur atë që është më e përshtatshme dhe më e mirë për ta. Të krishterë dhe katolikë kryesisht në kohën e Skënderbeut, nuk e përçmuan më vonë velin Muhamedan, në të cilin shumë njerëz u konvertuan për komoditet. Megjithatë, ndarja në toskë dhe gegë është më shumë si emër që në fakt janë shqiptarët, të quajtur Arvaniti nga Grekët dhe Arnaut nga turqit, por ata e quajnë veten shqiptarë dhe gjuhën kombëtare shqipe: origjina e një emri të tillë është shumë e diskutuar, studiuesit nuk janë dakord, por duket se mund të pranohet mendimi i atyre që e bëjnë fjalën me etimologji nga fjalët e vjetër ilire; e që nuk ka nevojë të diskutohet këtu, e kështu me radhë mjafton të dimë që shqiptarëte quajnë veten Shqipëtar dhe që e quajnë Shqipëri atdheun e tyre.

Shqiptarët janë të ndarë në fise, dhe një nga më të shumtët e rëndësishme mes tyre, jo nga numri, por nga numri më i madh arsimimi, trimëria dhe zakonet më pak të vrazhda, është ai i Mirditorëve (d.m.th. trima); në krye të së cilëve ishte familja e Castriotëvei, të cilin e ka mbajtur gjithmonë dhe zë një vend të veçantë mes gjithë të tjerëve. Autoriteti i krerëve të fiseve është, mund të thuhet, i vetmi i njohur dhe respektohet dhe veprimi i Qeverisë ndodh vetëm përmes tyre; kryefamiljarët formojnë një farë pleqësie që mblidhen herë pas here në kuvend për të shqyrtuar dhe diskutuar çështjet më të rëndësishme; çdo kryefamiljar ushtron autoritet absolut mbi familjen e vet.

Trim, i bukur dhe luftarak, shqiptari ndihet shumë krenar dhe ka një krenari kombëtare që shfaqet në çdo veprim të tij: i armatosur me pushkë, me jatagan në brez ose me një pallë të lakuar në krah, i veshur me kostumin e tij elegant kombëtar, por jo gjithmonë të pastër, ai e quan veten Palikar, luftëtar, dhe nuk njeh asnjë për zot; ai e do luftën, jeton për të, e kërkon dhe shpesh e provokon; ai është një ushtar mbi të gjitha dhe pastaj një bari, dhe ai ia lë punët e fushës grave; shërben me besnikëri çdo zotëri; i sinqertë dhe besnik, ai ruan me përpikëri fjalën e dhënë; dashuron, si banorët e ishullit në përgjithësi, hakmerret dhe dënon me dorën e tij fyerjet; “Para se ta vajtosh një të vrarë, thotë ai, duhet të hakmarresh për të, dhe ai dhe e gjithë familja bashkohet në hakmarrje”; ai është i kursyer dhe mbahet me pak gjë dhe vakti i tij i zakonshëm përbëhet nga buka (e mistrit në përgjithësi), nga djathi, ullinjtë, frutat, perimet, rrallëherë mishi; nëse ftohet në një banket ai shkon vetë e ndodh ndonjëherë të sëmuren; ai nuk i do shumë komoditetet e jetës dhe shtëpinë ku jeton e ka pothuajse kudo me një pamje të dobët.

Në përvijimin tim kaq shkurt dhe përmbledhës, Shqipërinë kam marrë parasysh jo vetëm përshtypjen time, por gjithsesi edhe mendimet e shprehura nga shkrimtarët në epoka të ndryshme, që janë marrë me shqiptarët, por nuk e pashë të përshtatshme të zgjatesha më tej, sepse kjo do të më largonte nga qëllimi kryesor që i vendosa vetes. Megjithatë, do të citoj shkrimtarët që kam konsultuar, në rast se disa lexues dëshirojnë t’u drejtohen atyre për informacion më të detajuar mbi Shqipërinë.

1° Enciclopedia.

2° Balbi Adriano, Compendio di Geografia.

3° Carta G. B., Dizionario geografico universale.

4° Vivien, Dizionario geografico universale.

5° Malte-Brun Cori ado, Compendio di geografia universale.

6° M. H ecquard, kunsulli francez ne Shkodër, Storia e descrizione dell’Alta Albania.

7° Bianco Lorenzo, Grecia antica: ragguaglio sulla gente albanese e sue colonie.

8″ Ibrahim-Manzour Effendi, Memorie sulla Grecia e sull’ Albania durante il governo di Alì Pacha

9° Ferrario Giulio, Il costume antico e moderno di tutti i popoli.

10. Cyprien-Robert, Gli Slavi di Turchia.

11. lvaraczay, Geografia dell’Albania.

12. Dreiss, Cronologia universale.

13. Muratori, Annali d ‘Italia .

14. P. Daru, Storia della Repubblica di Venezia.

Ju gjithashtu mund të konsultoheni me autorët e mëposhtëm, të cilat citohen nga Vivien:

15. Massi A., Saggio sull’origine della Nazione albanese.

16. Del Re, Saggio sull’origine, costumi e stato della Nazione albanese.

17 Lecca, Osservazioni sulla lingua albanese.

15 Camarda, Saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese.