VATRA FEDERATION
Dr.Çelo Hoxha
Në 17 maj 1915, gazeta Sadai Milet, e cila dilte në gjuhën turke në Shkodër, e akuzoi Sali Gjukën se “kishte flakur në mur Kuranin” dhe kishte thënë: “Jemi shqyptarë e s’jemi fetarë”. Ai u përgjigj pas dy javësh: shkurt, me guxim dhe thellësisht i prekur.
Në 1 qershor Sali Gjuka lajmëroi përmes gazetës Populli, se kishte bërë padi kundër gazetës, por në Shqipërinë e zhytur në kaosin e Luftë së Parë Botërore, premtimi i tij se çfarë do të pasonte nëse vërtetoheshin akuzat mbetet dëshmia e vetme që historianët të mbrojnë pafajësinë e tij. “N’u vërtetoftë kjo mëkatë qi po më shpifet, nuk kam me rrnuë ma në ket jetë,” deklaroi Sali Gjuka në përgjgjen e tij.
Polemika bëri bujë. Në një artikull të nënshkruar me emrin Sino Balashi, thuhej se akuzat ndaj Sali Gjukës kishin prapavijë politike. Sipas tij, ata që shkruanin në Sadai Milet, “kur dalin në Europë gjezdisin me kapele e bëjnë gjithçka është kundra Dinit po kur kthehen në Shkodrë me programe e me qëllime e me napoliona, ven feste të kuqe ose qeleshe e gjyslyqe e flasin në emër të Dinit”, të cilët, sipas tij, i bënin më shumë shërbim Greqisë, se vendit të tyre, me sulmin ndaj Sali Gjukës.
Polemika zë fill ndoshta me një artikull të Sali Gjukës në gazetën Lidhja Kombëtare, 10 maj 1915. Artikulli i tij “E dreita” ishte një kritikë e hapur për ata që “kërkonin gjuhën Anadollake në Shqipënië”, që dëshironin “flamurin e Tyrkiës në vend të flamurit shqytar” dhe që harxhonin paratë e tyre për të arsimuar fëmijët “në shkolla Asiatike”. Artikulli ishte një shpullë ndaj atyre që e përdornin fenë për interesa antishqiptare, myslimanë e ortodoksë. Ai fajësonte fanatizmin fetar, të cilin e shikonte si një rrezik për kombin shqiptar. Sipas tij, fajtorë për gjendjen e trazuar nuk ishin nacionlistët, të cilët akuzoheshin nga fanatikët, por ata hoxhallarë që nuk kishin bërë detyrën e tyre, që nuk ua kishin mësuar besimtarëve të tyre “pikat e drejta të feës”. Mos harroni, këshillonte ai në artikull, “se po të kërkohet tyrkishteja, ka me u lypë edhe grekishteja”. Sipas tij, nxitësi i kryengritjes së Haxhi Qamilit ishte “zani tradhtuer, prisha e Atmes së shkretë (që) filloi me zito e mbaroi me padishahem çoka jasha.”
Kohët ishin të vështira. Një bandit, Haxhi Qamili, dhe njerëzit e tij kontrollonin më shumë territor se qeveria. Njerëzit e tij kishin vrarë katër vetë në Berat, mes tyre Hajredin Fratarin, ish-nnprefekt dhe njeri që “pat marue shkollën ma t’madhe t’Stamollës”, në Elbasan kishin vrarë Sheh Hysenin, të cilin në atë qytet “e diftoshin me gisht si niri t’drejtë e ndershëm”. Kjo gjendje ishte gjithandej: në Tiranë ishe therur dikush, në Krujë dikush ishte groposur, në Kavajë i kishin prerë dorën një personi, në zona të tjera ishin grabitur e djegur shumë shtëpi dhe një numër të pafajshmish dergjeshin në burgje. Në Berat ku jetonte Sali Gjuka, rebelët e rrëmbyen nga shtëpia firmëtarin e pavarësisë Bab Dudë Karbunarën, 73-vjeç dhe i sëmurë, dhe gjatë rrugës për në burg e rrahën me kondakët e pushkëve.
Me akuzat e Sadai Miletit vihej në rrezik jeta e Sali Gjukës, megjithatë ai mbrojti me kurajë bindjen e tij që: “Shqypen do t’a ndreqin shkollat”. Ai e vlerësonte shumë rolin e gjuhës shqipe në formimin e vetëdijes kombëtare dhe shtetit shqitar. Shkollat shqip ishin, sipas tij, domosdoshmëri.
Për Sali Gjukën si gjuhëtar thuajse nuk është folur fare që pas vdekjes së tij më 1925. Ai është një ndër studiuesit më të parë të gjuhës shqipe, për të cilin, pavarësisht kohëve të trazuara që jetoi, pavarësisht mosekzistencës së shtetit shqiptar, ose qenies së tij më tepër një formalitet sesa një realitet, mund të thuhet se ka bërë punë studimore më shumë se disa nga njerëzit që mbahen sot si figura të shquara të Akademisë së Shkencave. Në vitet 1913-14-15 ai botoi, në gazeta të ndryshme, një radhë artikujsh për gjuhë, me titullin: “Bisedime gjuhe.”
Qëllimin e artikujve të tij ai e ka shprehur qartë: “Qillimi i ynë asht tui i treguë të pandehunat t’ona, me i shtyë dietarët me na giegun, me mbësuë dishka prei tyne e me e shpëtuë veten e dikë nga do farë dyshime.” Gjuka argumentonte, për shembull, se tingujt e pazëshëm të shqipes, megjithëse nuk ndihen në ligjërim, duheshin përdorur në shkrim, sepse, sipas tij, “për me dallue zanoren e giatë prej të shkurtës, shihet nevoja e një farë shejit”. Në artikullin e 25 prillit 1915, gazeta Populli, ai sqaron, sipas mendimit të tij, Z. Dudë (Babë Dudë Karbunara, me siguri) në lidhje me shqetësimin e tij se a bëhen femërorë emrat e gjinisë mashkullore që në shumës mbarojnë me e: mali, bregu që bëhen malet, brigjet. Kur lexon artikujt e tij sot vëren se gjuha ka pësuar zhvillime rrënjësore, por parimet janë po ato. Për shembull, në përdorimin e fjalëve të caktuara, thotë Gjuka në një artikull, ka dy parime: një, zgjidhet forma që përdor shumica e popullsisë, ose, dy, forma që është më afër origjinës.
Një pjesë e firmëtarëve të pavarësisë duket ishin të vendosur të plotësonin mangësinë që shqiptarët kishin në kohën e Lidhjes së Prizërenit: lëvrimin e gjuhës. Një mangësi që, sipas kujtimeve të Hajredin Bej Cakranit, ishte theksuar dhe Bismarku në një takim me Abdyl Frashërin. Sali Gjuka ishte njëri prej firmëtarëve që iu kushtua çështjes së Arsimit, në detyrën e drejtorit të Arsimit në Berat 1913-14, drejtor i përgjithshëm i Arësimit në Durrës në kohën e princ Vidit dhe sërish në Berat në 1916-17.
Në Berat, gjatë drejtimit të Sali Gjukës, kishte dy shkolla fillore, me pesë mësues dhe 160 nxënës; në Lushnjë dy shkolla, një për djem një për vajza; në Libofshë, Divjakë dhe Peshtan nga një; në Skrapar kishte tre shkolla, në fshatrat Vërzhestë, Çepan dhe Paton.
Shkolla shqipe kishte armiqtë e saj edhe pas mëvehtësimit së Shqipërisë. Një nga mjetet për ta luftuar ishte shpifja. Në një letër, për shembull, e nënshkruar me pseudnimin “Beratasi”, shkolla paraqitej si vend degjenerimi, ku nxënësit luanin me topa lecke në çdo cep të saj, mes tyre kishte dashuri të madhe “sa edhe natën në një shtresë flenë”, “Zonja Marie direktorin e vështron si vëllain e saj”… Sali Gjuka reagoi ashpër: “Të gjitha ato që shkruhen në fletoren t’uej mbi shollën normale të Beratit,” i shruan ai gazetës Shqypnia e Re, “janë krejt të shpifuna… Si mësuesit edhe nxansit janë të ndershëm, të pa asnji faj e të mudueshëm për përparim, prandaj historia do t’i bekoj, në vënt që shpifsit e atyne padyshim ka me i mallkue, se këto dokra po i kënaqin tradhëtorët edhe po i bajnë dam arësimit kombëtar.” Artikulli mbyllet me një thirrje për keqashësit, e cila tregon vlerësimin e tij për rëndësinë e arësimit: “I lutemi të mos lozin me pikë të jetës shqiptare.”
Puna e Sali Gjukës sigurisht kishe dhe mirënjohësit e saj. Në numrin e saj të 8 gushtit 1917, Posta e Shqipniës shkrunte se kishte marrë shumë letra që lavdëronin punën në sektrorin e arësimit: “Po na shkruejnë prejë rrethevet të Beratit se shprovimet e fundit të vjetës në nji shkollë të nji katundi paskanë dalun me faqe të bardhë. Këtë punë e kupojmë e e besojmë me nji herë, tue dijtun se n’atë trevë të bukur të Shqipniis kemi për Drejtuer shkollash zot. Sali Gjukën, nji ndër fuqit ma të vlerta e të fuqishme në lamë t’arsimit.” Dhe gazeta e paralajmëron drejtorin, i cili i ka patur të shumta telashet: “Vetëm për nji punë i thomë S. Gjukës, domi me thanë mos m’u mërzitun, pse ka për të gjetun shum kundërshtime, pse mjerisht sikurse në tanë botën, kështu edhe ndër ne, gjinden asish qi a prej mllefit a prej smiret t’zezë kanë me shique se si me ia prishë punët.”
Sali Gjuka lindi në Pejë, 1876, por shumë shpejt familja e tij u largua nga presionet politike dhe u vendos në Shkup. Aty Sali Gjuka mbaroi shkollën normale, studimet e larta i kreu në Selanik, për drejtësi.
Në 1909 ai hapi një shkollë fillore në Pejë, e cila nuk e pati jetën të gjatë për shkak të presionit të autoriteve osmane. Edhe një herë Sali Gjuka bëri të njëjtën lëvizje si prindërit e tij kur nuk i kishin punët mirë me qeverinë: e la Pejën dhe u vendos në Shkup. Aty filloi punës si mësues i gjuhës shqipe në shkollën normale dhe gjimnazin e Shkupit. Shumë nxënës të tij në këto shkolla u bënë mësues të shqipes më vonë. U angazhua me themelmin e klubeve shqiptare dhe, së bashku me patriotë të tjerë, themeloi në Shkup “Shoqërinë e zezë për shpëtim”. Mbledhjet e kësaj shoqërie bëheshin në shtëpinë e tij, e cila ishte strehë për gjithë veprimtarët e çështjes kombëtare. Ai shkroi protesta, memorandume, ankesa të formave të ndryshme në mbojtje të popullit shqiptar. Drejtoi klubin e famshëm të Manastirit, “Bashkmi”, dhe gazetën “Bashkimi i Kombit” që dilte në Manastir. Gazeta e bëri të njohur emrin e tij në viset e shqiptare, por fama e tij zë fill me recitimet e vjershave në gjuhën amtare, kur ishte ende fëmijë, dhe u bë i njohur në gjithë qytetin e Pejës, shkruhet në të vetmen nekrologji që u botua në shtypin shqiptar të kohës me rastin e vdekjes së tij. Në 1912 mori pjesë në organizimin e kryengritjes së përgjithshme të jugut, në fazën e fundit të shpalljes së pavarësisë organizoi studentët shqiptarë dhe formoi me ta “Çetën e studentëve të Selanikut”. Për veprimtarinë e tij kombëtare, gyqi osman e dënoi me vdekje në mungesë.
Në mbrëmjen e fjalimeve të zjarrta, 27 nëntor 1912, Sali Gjuka i preku të pranishmit me oratorinë e tij patriotike dhe Ismail Beu “e afroj afër dhe e puthi në të dy syët me lot nëpër faqe”. Të nesërmen Sali Gjuka, së bashku me të tjerët, firmosi deklaratën e pavarësisë së Shqipërisë, si delegat i Pejës, Gjakovës, Plavës dhe Guxisë. Në 4 dhjetor, me 35 vota, u zgjodh anëtar i Pleqësisë.
Referuar copëzave biografike të tij, rezulton se Sali Gjuka ka qenë më me fat e më i lirë kur ka Shqipëria ka qenë e pushtuar. Katër vjetët e paqës, 1920-24 ai i kaloi në burg i dënuar për akuza të bëra, siç thotë një historian, “nga intrigantë të ndryshëm të asaj periudhe”. Një nga dobësitë e historianëve shqiptarë është fakti që sot dimë fare pak për burgosjen e njërit prej firmëtarëve ose nuk e dimë fare emrin e qytetit në spitalin e të cilit ai u shua. Pas daljes nga burgu nuk jetoi gjatë, vdiq një vit më pas, i harruar nga të gjithë dhe i mposhtur nga sëmundja. Miqësia me Bajram Currin e ndihmoi të lirohej nga burgu si i pafajshëm, por përkrahja e kryengritjes së Fan Nolit ka ndkimin e vet që u la të vdiste i harruar në “nji nga spitalet tona”.
Mehmet Vokshi, botuesi i gazetës Afrimi, i cili ishte i vemti që shkroi për vdekjen e Sali Gjukës, të paktën duke u bazuar në gjithë bibliografinë shtypit të Bibliotekës Kombëtare në Tiranë, duket se ka goditur në shenjë kur ka e ka vlerësuar atë si “një pendë pjellore… qi dhe mas tashit shkrimet e tij kan m’u ba shkak qi emni i tij të shkruhet me shkroja t’arta në mermerin e famës.” Nëse kjo nuk ka ndodhur ende, atëherë thjesht nuk ka mbaruar tash-i.
Foto: dardaniapress. com
