Kontributi i Milan Shuflajt dhe Lazar Dodiqit në hulumtimin e Historisë Shqiptare

Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest

Studiuesit e mesjetës – medievistët – që janë marrë më Shqipërinë nuk janë të shumtë. Njëri ndër më të njohurit, ai që i vuri themelet e medievistikës shqiptare, është kroati me origjinë gjemane Millan von Shuflaj. Për jetën dhe veprën e tij, është shkruar, por i patejkaluar, edhe sot e kësaj dite mbetet studimi i kroatit kosovar, nga Janjeva, Lazar Dodić (Lazër Dodaj), i cili mbrojti tezën e doktoraturës për vepërn e M. Suflajt për shqiptarët, te Instituti i studimeve Shqiptare në Romë, ku për udhëheqës kishte Ernest Koliqin. Kjo vepër deri me sot nuk është botuar.

Ne kësaj radhe sjellim një fragment të përkthyer nga kroatishtja dhe gjermanishtja (për këtë të fundit duhet ti shprehim mirënjohjen tonë kolegut dhe mikut Blerim Shabani), ku autori prof. dr. Lazar Dodić (Lazër Dodaj), në formë përmbledhëse e boton dhe sa ishte gjallë. Ai me dëshirë na e dha përbotim pasiqë e shikoj përkthimin në gjuhën shqipe, në Zagreb, në vitin 1997, kur ligjëronte gjuhën shqipe në Universitetin e atjeshëm. Duhet thënë se leksionet e tija ndiqeshin me mjaft interesim nga albanologët kroat dhe të tjerë, sepse, profesori kishte edhe kolegë e bashkëligjërues profesorët e nderuar kroat: Katiçiqin e Kovaqecin. Profesor Dodaj siç kishte dëshirë ta thërrasim, fliste dhe shkruante rrjedhshëm gjuhën shqipe. Ka lënë në dorëshkrim një numër të konsiderueshëm veprash, të cilat janë me intres për albanologjinë dhe historinë e popullit shqiptar. Shpresojmë se një ditë, familjarët e tij, të cilët ruajnë këto dorëshkrime do i botojnë ato ose do ju ofrojnë institucioneve përkatëse shqiptare për botim këto dorëshkrime të vlershme.

Në vijim sjellim një biografi-bibliografi përmbledhëse të jetës dhe veprave të botuara të profesor Dodiqir (Dodaj), kurse për dorëshkrimet, edhepse i kemi titujt, ne nuk kemi një autorizim për botimin e tyre.

Prof. Dr. Lazar Dodić (Lazër Dodaj)ka lindur në Janjevë të Kosovës më 30 shtator të vitit 1931 dhe vdiq më 6 qershor 2008, në moshën 77 vjeçare në St. Goar në Gjermani. Shkollimin fillor dhe dy vitet e para të shkollimit të mesëm i mbaroi në Shkodër, te jezuitët, për të vazhduar pastaj në gjimnazin klasik kroat, të Seminarit Ipeshkvnor në Pazin, për të vazhduar në gjimnazin Shtetëror të Osijekut e Vukovar, për vitin e fundit. Në Universitetin e Zagrebit, Fakulteti Filozofik, në vitet 1953–1955 studioi Filologji Romane. Nga Zagrebi u largua për në Romë ku vazhdon studimin e Filologjisë Romane, Sllave dhe Albanologjisë, në Universitetin e Romës në 1955-1959. Në vitet 1959-60 ka studiuar për dy semestra, në Institutin Evropian (Collège d’Europe) në Bruges, Belgjikë, për Studime të Larta Evropiane (Hautes Études Européennes). Ndërsa në vitet 1960/61 studion Historinë e Evropës Juglindore në Universitetin e Mynihut. Gjatë viteve 1962-1964 punon në Radio Evropa e Lirë, (Radio Free Europe ) në Mynih dhe nga viti 1964 deri në 1966 në radiot gjermane Deutsche Welle dhe Deutschlandfunk në Këln, në redaksinë kroate.

Në vitin 1966 doktoroi në Institutin e Studimeve Shqiptare në Romë, me tezën L’Albania nell’opera di Milan Šufflay, ku për mentor kishte Ernest Koliqin. Nga viti 1966 deri në vitin 1996, ka dhënë mësim si profesor për albanologji e ballkanologji, në Institutin e Gjuhësisë (Sprachwissenschaftliches Institut) të Universitetit të Bochum-it, ku kishte thirrjen Lektor në Lektoratin e Albanologjisë në Institutin për gjuhë të Europës Juglindore. Nga viti 1996 deri në vitin 1998 ka punuar në Fakultetin Filozofik në Zagreb, në cilësinë e profesorit të ftuar si mësimdhënës i gjuhës shqipe, së bashku me profesor Ratosllav Katiçiqin dhe Augustin Kovaçecin.

Gjatë punës së tij tridhjetëvjeçare në Universitet, përveç temave gjuhësore, të cilat ishin fusha kryesore e punës mësimore dhe shkencore, ai trajtoi edhe shumë tema historike dhe politike të vendeve të Evropës Juglindore në formë seminaresh, leksionesh dhe punimesh shkencore. Shkroi artikuj të shumtë në gazetat dhe revistat gjemane si dhe për radiostacionet Deutschlandfunk, Deutsche Welle dhe Hessischer Rundfunk dhe për gazetën Frankfurten Allgemeine Zeitung, kryesisht duke trajtuar temat nga “Evropa Juglindore”.

Për punën e tij shkencore dhe publike, ai mori mirënjohje me nga institucionet gjermane si ekspert, studiues dhe publicist për Evropën Juglindore. Gjatë luftës në Kroaci dhe Bosnje e Hercegovinë, ai u përfshi në prezantimin e çështjeve kroate përmes ligjëratave, intervistave dhe pjesëmarrjes në programet televizive që trajtonin luftën në Kroaci. Në vitet 1991-1997 drejtoi degën e Matica Hrvatska për rajonin e Ruhrit. Ishte anëtar i Kongresit Botëror Kroat në Gjermani dhe një nga themeluesit e tij.

Pos për kontributin e Millan Šufflayt në historiografinë shqiptare (Studia Albanica Monacensia. In memoriam Georgii Scanderbegi, Mynih 1969) shkruar studime edhe për korrespondencën e rilindësve shqiptarë me albanologun G. Meyer (Gjurmine albanologije, Prishtinë, 1972), për poetin shqiptar Gjergja Fishta (Marulić, Split, 1975), mbi trashëgiminë e albanologut Norbert Jokl (Akten des internationalen albanologischen Kolloquiums — zum Gedächtnis an Norbert Jokl, Innsbruck, 1977). Është autor i një studimi mjaft cilësor me titull: “Rückblick auf die Stellung Albaniens im Weltkommunismus (1941–1968), Këln 1970”; “Albanische Grammatik mit Übungen,” Bochum, 1980”; si dhe i “Der Beitrag Milan Šufflay zur Albanischen Geschichtsforschung“, në: Beiträge zur Kenntnis Südosteuropas und des Nahen Orients 8 (1969): 47-67.”etj.

Përkthimin që sjellim në vijim është nxjerrë nga studimi: i “Der Beitrag Milan Šufflay zur Albanischen Geschichtsforschung“, në: Beiträge zur Kenntnis Südosteuropas und des Nahen Orients 8 (1969): 47-67 dhe do jetë në dy vazhdime. Në pjesën e dytë është do të jetë edhe komenti dhe qëndrimi ynë për këtë studim dhe trajtimin profesional të autorit.

*************

KONTRIBUTI I MILAN SHUFLAJT NË HULUMTIMIN E HISTORISË SHQIPTARE

Lazar Dodiq – Bochum

(Përktheu në gjuhën shqipe, plotësoi me referanca

dhe përgatiti për botim

Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest)

Pa dyshim që gjuhësia është pjesa më interesante e studimeve shqiptare. Që kur Laibnici iu referua shqipes si “lingua singularis”, vëmendja e shkencëtarëve i është drejtuar kryesisht kësaj fushe. Indogermanistë me emër u morën me shqipen dhe disa prej tyre si p. sh. Petersen, nxorrën nga ajo konkluzione të rëndësishme për të gjithë gjuhën indo-germane. Gjuha shipe ishte dhe është edhe sot pikëqendra e studimeve shqiptare.

Historia shqiptare nuk është më pak interesante. Që prej themelimit të kolonisë së parë greke, Buthroton, në shek. VII p.e.s deri në dëpërtimin e turqve në shek. XIV dhe XV, Shqipëria ishte arenë e ngjarjeve të rëndësishme kulturore dhe politike. Në antikitet këtu lulëzuan qendra kulturore dhe tregëtie të rangut të parë. E famshmja Via Egnatia, e cila lidhte Romën me Konstantinopolin, kalonte përmes Shqipërisë. Prej këtu degëzoheshin edhe rrugë të tjera për në brendësi të Ballkanit. Në Shqipëri përplaseshin interesat më kontradiktore të Lindjes dhe të Perëndimit. Kisha romake dhe bizantine i zhvillonin këtu kontraditat e tyre. Simbiozat e shumta kulturore dhe etnike gjendeshin në Shqipëri, më shumë se kudo tjetër në Ballkan. Shkëlqimi i antikitetit çoi në atë që historianët të merreshin kryesisht me historinë e vjetër shqiptare dhe madje me epikën greke, romake, dhe bizantinizmin e hershëm. Historianë klasikë dhe bizantinë kanë lënë një material mjaft të pasur për këtë epokë. Megjithatë shekujt e mesjetës dhe veçanërisht periudha kohore midis shek. VII deri në shek. XIV kanë mbetur një periudhë mjaft e vështirë për t’u ndriçuar për shkak të trashëgimisë së paktë burimologjike. I vetmi që e bëri këtë periudhë të historisë shqiptare qëllim të studimeve të tij, dhe e ndriçoi atë mjaftueshëm në pikat më thelbësore ishte historiani kroat Milan Shuflaj[1], i cili megjithatë u angazhua për gjithë historinë shqiptare.[2] Për shkak të punëve të tij, Shuflaj e tregoi veten si një njohës i pashoq i Shqipërisë.

Milan Shuflaj lindi më 8. 11. 1879 në Lepoglava (Kroaci). Arsimimin ekuivalent me atë tetëvjeçar ai e mori në vendlindje dhe gjimnazin e kreu në Zagreb. Që në gjimnaz ai u tregua mjaft i talentuar: ai ishte gjithmonë nxënësi më i mirë i klasës së tij. Pas maturës u regjistrua tek Fakulteti i Filozofisë në Universitetin e Zagrebit dhe studioi histori me Smiçiklasin.

Smiçiklasi e trajtonte Shuflajn si studentin e tij më të mirë. Ai e mori atë në rrethin e tij të punës, i besoi atij detyra shkencore për përgatitjet e botimit të ri të vëllimit të dytë të “Codex diplomaticus regni Croatiae, Slavoniae et Dalmatiae” nga Kukuljeviq dhe e mori me vete në udhëtimet e tij hulumtuese nëpër arkivat e Dalmacisë.[3] Nëpërmjet kësaj pune, Shuflaj u njoh me problemet e e historisë mesjetare të Ballkanit, sidomos të Ballkanit perëndimor. Që prej asaj kohe ai u ndesh me problemin e provincës antike romake të Diolkesë, e cila më vonë u quajt “Kroacia e kuqe” (Croatia rubea),[4] sot Mali i Zi. Ky problem e çoi atë drejpërdrejt tek studimi i historisë shqiptare, meqë fati i Shqipërisë së Veriut kishte qenë gjithmonë i lidhur ngushtë me fatin e Provincës së Dioklesë, respektivisht me atë të shtetit të mëvonshëm sllav, Duklja. Nëpërmjet përvojës që ai mblodhi në udhëtimet hulumtuese në Dalmaci, ai vendosi një bazë të sigurt për studimet e veta të mëvonshme në arkivat e pasura me lëndë burimologjike të Dubrovnikut, Venedikut, Milanos, Barcelonës, dhe Vienës.

Në vitin 1902 ai doktoron me dekorim me temën “Kroatien und die letzten Ansprüche des östlichen Imperiums unter dem Zepter der drei Komnenen 1075-1180” (Kroacia dhe pretendimet e fundit të Perandorisë së Lindjes, nën skeptrin e tre Komnenëve). Puna e tij u botua[5] dhe u bë shumë e njohur. Pak pas doktorimit, ai mori një vend provizor në Institutin Austriak për Studimin e Historisë në Vienë. Më 20. 5. 1903 i dorëzoi Akademisë së Shkencave në Vienë punimin e tij “Die dalmatinische Privaturkunde”. Ai u pranua dhe u botua. Në këtë kohë Shuflaj ishte 24 vjeç. Për një djalosh kaq të ri, botimi i kësaj pune ishte një sukses që binte në sy. Edhe sot e kësaj dite, ky punim ka mbetur një vepër standarte në çështjet e historisë së Notariatit mesjetar dalmatin. Në të njejtën kohë ai botoi në “Starine” e Akademisë së Sllavëve të Jugut dokumenta nga Makushevi për lidhjet e Raguzës me Venedikun.[6] Më 1904 ai u bë asistent në Muzeun Nacional në Budapest, ku qendroi deri në vitin 1908.

Kur në vitin 1907, Taloci bashkë me Jikeçekun filloi që të mblidhte dokumenta për Shqipërinë, për të nxjerrë “Acta Albaniae”, që nga fillimi ia besoi Shuflajt redaktimin e Acta-ve. Jireçeku dorëzoi materjalin që e kishte mbledhur nga arkivi i Dubrovnikut, Shuflaj e përmblodhi sipas kritereve të tij shkencore dhe e plotësoi aq sa ishte e nevojshme.

Më 1913 u botua vëllimi i parë i “Acta Albaniae” dhe më 1918 i dyti.[7] Në vitin 1908, Shuflaj u emërua profesor i jashtëzakonshëm për shkencat ndihmëse të historisë dhe në vitin 1912 u emërua profesor i rregullt në Universitetin e Zagrebit. Megjithatë, për shkaqe politike, ai nuk mundi që ta ushtronte profesionin e tij si profesor. Në vitin e 39-të të jetës së tij (1918) e nxorrën në pension. Në vitet e luftës 1915-1916 botoi tre nga punimet e tij më të rëndësishme për historinë e Shqipërisë: 1. Gjendja kishtare e Shqipërisë paraturke, 2. Fate politike të temës së Durrahut, dhe 3. Biologjia e rracës shqiptare[8] si dhe disa ese në shtypin vjenez për mesjetën shqiptare.[9] Në vitin 1918-19 ai punoi në romanin historik “Konstantin Balshaj”, të cilin e botoi nën një pseudonim.[10] Tema e romanit është marrë nga historia e Shqipërisë së epokës venedikase, fundi i shek. XIV dhe fillimi i shek. XV. Për shkaqe politike, në vitin 1921 ai u dënua me burg për tre vjet e gjysëm, gjysmën e të cilëve e kaloi në burgun e Mitrovicës. Pas lirimit të tij nga burgu, ai jetoi në një gjendje të rëndë ekonomike dhe me probleme të theksuara shëndetësore. Gjatë kësaj kohe ai punoi si publicist i lirë në Zagreb. Në vitet 1924-1930 ai botoi në shtypin Zagrebas artikuj të shumtë për tema të ndryshme ndër të cilat shumë për historinë e Shqipërisë.[11] Në vitin 1924, Akademia e Vjenës botoi në serinë e saj të shkrimeve memoriale “Qytete dhe kështjella të Shqipërisë”[12]. Këtë punë fondamentala Shuflaj e kishte përfunduar që në vitin 1918, megjithatë ajo doli në dritë si botimit i veçantë, gjashtë vjet më vonë, si pasojë e gjendjes së vështirë financiare të kohës së pasluftës në Austri. Në të njëjtin vit, Shuflaj botoi në arkivin e Bariqit trajtesën “Povijest sjevernih Arbanasa”[13] (Historia e Shqiptarëve të Veriut) dhe një vit më vonë librin “Srbi i Arbanasi”[14]. Ky libër, i cili u botua edhe në shqip[15] paraqet një sintezë të punëve të Shuflajt të botuara deri atëher për historinë shqiptare. Ky ishte botimi i fundit shkencor i madh i Shuflajt. Pas kësaj ai iu kushtua në mënyrë intensive mbledhjes së materjalit për vazhdimin e “Acta Albaniae”. Përpjekjet e tij në këtë territor bëhen të qarta në një shkrim[16], të cilin e boton në arkivin e Bariqit.

Në pranverën e vitit 1928 Shuflaj mori një thirrje nga universiteti i Budapestit për në profesoratin e historisë së Evropës Juglindore. Pas emërimit të tij si Ordinarius, ai aplikoi për një vizë udhëtimi për në Hungari. Megjithatë nuk iu dha leje kalimi. Kur në gjysmën e dytë të vitit 1929 Shuflaj u ngarkua nga Akademia e Vjenës me parapërgatitjen e vëllimit ttë tretë të “Acta Albaniae”, dhe për këtë shkak donte të vizitonte disa arkiva në Itali dhe disa qendra kulturore në Shqipëri, iu mohua viza përsëri. Vetëm pas shumë ndërhyrjeve nga qeveria shqiptare tek qeveria në Beograd, ai mori një vizë udhëtimi dhe vizitoi Shqipërinë për një javë. Gjatë kthimit ai u ndal në Kotor dhe në Dubrovnik. Në mes të shkurtit u kthye në Zagreb”.

Më 18. 2. 1931 u bë viktimë e një atentati politik. Ai u sulmua në banesën e tij në Zagreb dhe u godit rëndë me një shkop hekuri në kokë. Ai u çua pa ndjenja në spital, ku vdiq pak orë më vonë. Nëpërmjet raporteve të ndryshme, sidomos nëpërmjet dështimit në procesin gjyqësor kundër atentatorit në vitin 1940 u konstatua që organizatorët e atentatit ishin qeveritarët në Beograd. Në prapaskenë duket se kishte qenë vetë shtëpia mbretërore.[17] Atentati mbi Shuflajn çoi në indinjim dhe protesta brenda dhe jashtë vendit. Personalitete të shumtë të jetës kulturore dhe publike, ndër ta edhe shumë profesorë universiteti, dënuan krimin mbi Shuflajn. Ndër personalitetet gjermane janë veçanërisht dy për t’u përmendur: Heinrich Mann dhe Albert Einstein. Ata protestuan kundër krimit në një apel të përbashkët tek “Ligue internationale des droits de l’homme”.[18] Shtypi internacional shkroi gjerë e gjatë për Shuflajn dhe për kontributin e tij shkencor në fushën e Albanologjisë. Sipas mendimit të përgjithshëm, shkaku i atentatit ishte veprimtaria shkencore e Shuflajt mbi Shqipërinë, e cila nuk përkonte me politikën e qeverisë së atëhershme jugosllave.[19] Qeveria mbretërore nuk kishte hequr dorë nga pretendimet territorjale mbi Shqipërinë. Provë që ky ishte shkaku, është fakt që menjëherë pas atentatit policia shpërtheu banesën e Shuflajt dhe sekuestroi manuskriptet shkencore, ndër të cilat edhe vëllimin e tretë të “Acta Albaniae”[20]. Ky dorëshkrim me vlerë ka humbur.

Nëpërmjet atentatit mbi Shuflajn shkenca kroate humbi një burrë me cilësi jashtëzakonisht të larta intelektuale. Studimeve historike shqiptare iu shkaktua një dëm i pazëvendësueshëm. Shuflaj zotëronte një dije historike dhe të përgjithshme jashtëzakonisht të gjerë dhe të thellë. Krahas njohurive specialistike ai zotëronte njohuri të shkëlqyeshme në një sëri gjuhësh: përveç gjuhës së tij amtare, kroatishtes, ai fliste dhe shkruante rrjedhshëm gjermanisht dhe hungarisht. Në këto gjuhë ai ka botuar punime shkencore. Përveç kësaj, ai zotëronte shumë mirë edhe të dy gjuhët klasike: latinisht e greqisht. Në latinisht ai ka shkruar parathënien e detajuar të “Acta Albaniae” dhe komentarin për dokumentet e veçanta të veprës dyvëllimëshe . Nga gjuhët moderne, ai dinte mirë italishten, frengjishten, anglishten, greqishten e re, dhe shqipen.

Ai konsultonte pa vështirësi literaturën profesionale në të gjitha gjuhët sllave. Në aktivitetin e tij shkencor ai praktikisht i përdorte të gjitha veprat në gjuhën origjinale. Kjo shprehet qartë në punët e tij. Mund të pranohet me siguri që Shuflaj do të kishte kontribuar shumë më tepër në fushën e tij nëse nuk do të ishte vrarë kaq papritur dhe tragjikisht. Ai u shkëput në mes të punës së tij. Ndër të tjera, plani i tij për të botuar një histori të Shqipërisë mbeti i parealizuar. Megjithatë edhe aq sa ka lënë pas, paraqet një kontribut të rëndësishëm shkencor në historinë shqiptare dhe meriton një vëmendje të veçantë.

Aktiviteti i parë serioz i Shuflajt me historinë shqiptare ishte bashkëpunimi i tij në botimin e “Acta Albaniae”. Ai ka dhënë kontributin më të rëndësishëm në këtë vepër monumentale: ai i ka renditur dokumentet në mënyrë kronologjike, ka shkruar një parathënie të hollësishme për Shqipërinë mesjetare, ka përpiluar një hartë gjeografike të Shqipërisë mesjetare dhe ka komentuar dokumente. Nga këto kontribute, ai i definicionit gjeografik dhe etnik të Shqipërisë në mesjetë, i paraqitur nëpërmjet hartës së tij, është një kontribut shumë i rëndësishëm. Edhe komentet e tij të hollësishme për dokumentat janë me vlerë të madhe shkencore. Këtu del në dritë edhe njohuria profesionale e madhe e Shuflajt. Ai ka përdorur të gjitha burimet historike dhe të gjithë literaturën shkencore përkatëse.

Koncepti shkencor gjeografik i Shqipërisë mesjetare përmbledh Malësinë në katërkëndëshin Antivari-Prizren-Ochrid-Valona.[21] Kufijtë e saj të saktë[22] zgjateshin mbi Antibaris (Tivar) mbi qafën Sutorman diagonalisht mbi liqenin e Shkodrës deri në lumin Moraça. Pastaj merr lumin Cem (Cerna) përpjetë, deri tek burimet e tij, mbi Alpet Shqiptare – Bjeshkët e Nemuna , Malin Kainjo (nyja shqiptare) dhe pastaj për tek burimet e Valbonës mbi lumin Erenik. Nën Gjakovë pas Drinit të Bardhë, mbi Prizren, Ljumë Drinin e Zi, respektivisht mbi vargmalin lindor që shkon paralelisht me luginën e Drinit deri në Liqenin e Ohrit, pastaj mbi pjesën perëndimore të liqenit deri në Lumin Devoll, përpjetë Tomorricës drejt lumit Osum, nën Berat, përpjetë lumit Osum, mbi rrjedhjen e përronit të Selcës deri tek kthesa kryesore e Vjosës dhe mbi rrjedhën e Shushicës nën Vlorë për tek bregdeti i Adriatikut. E parë nga pikëpamja historike, në këtë zonë arrin të mbijetojë shtresa e parë etnike e ilirëve dhe trakasve, pasardhësit e të cilëve janë shqiptarët e sotëm, përballë shtresës sekondare (greke dhe romake) dhe përballë shtresës tertiere (sllave).

Shqiptarët përmenden për herë të parë në shek. II pas Krishtit nga Ptolemeu dhe pastaj zhduken nga historia. Në shek. XI ata përmenden përsëri në burimet bizantine dhe për më tepër si banorë të Malësisë midis Skutari, Durazzo, Ochrid dhe Prizren (Shkodrës, Durrësit, Ohrit, dhe Prizrenit) me kështjellën e Krujës në qendër.[23]Që këtu, ata u shpërndanë në rrjedhën e shekujve të mëvonshëm në të gjitha drejtimet.

Rabъnъ i serbët në shek. XII ishte më i madh se “Aλβανον”, “Αρβανον” i bizantinëve në shek. XI dhe Arbanoni i bizantinëve të shek. XIII (1255) ishte më i madh se Rabъnъ i serbëve në shek. XII. Në shek. XIV, princi Karl Thopia sundon zonën nga lumi Mat deri në lumin Devol (Seman) si “Zot i gjithë Shqipërisë” (1381). Në dokumentat raguzane të shek. XV, Antibari (Tivari), manastiri Rtac, Podgorica, dhe Lustica në Kotorr shënohen si territore që gjenden në Shqipëri. Përshkrimet venedikase të shek. XVI e quajnë Shqipërinë vendi nga Dulcigno (Ulqini) deri në Valona (Vlorë).[24] Vendabnimet e shqiptarëve mund ti vësh re edhe në shekujt e mëvonshëm deri në ditet tona, dhe pikërisht në drejtim të Kosovës dhe të Maqedonisë.[25]

Shuflaj mundi ta përcaktonte këtë Shqipëri të kohës paraturke, të skicuar me sukses në këtë mënyrë në bazë të dokumentave që përmban “Acta Albaniae”. Bëhet fjalë për një formacion mesjetar të periudhës nga shek. XI deri në shek. XV. Aspektet e veçanta të këtij formacioni ai i elaboroi në një trajtesë më vonë të hollësishme “Gjendja kishtare e Shqipërisë paraturke”; “Fatet politike të temës së Dyrrahut”; “Qytete dhe kështjella të Shqipërisë”. Konstruksioni i Shqipërisë mesjetare paraturke nuk ishte vetëm një kontribut i rëndësishëm shkencor në një fushë, në të cilën sundonte errësirë e plotë, por edhe një kontribut i rëndësishëm për forcimin e një shteti të ri shqiptar (1913). Puna e Shuflajt provoi se: qe në mesjetë kishte ekzistuar një Shqipëri e përcaktuar gjeografike dhe etnike, një Shqipëri që edhe në ditët tona përbën thelbin e një Shteti autonom. Në vitet pas çlirimit nga sundimi turk, në vitin 1912, ky fakt ishte shumë i rëndësishëm dhe fatal për Shqipërinë.

Vepra “Acta Albaniae” fillimisht ishte planifikuar në katër vëllime. Nga këto e panë dritën e botimit vetëm dy.Vëllimi i parë përmban 834 dokumenta dhe përmbledh kohën nga viti 344 deri në vitin 1344; vëllimi i dytë 812 dokumente që shtrihen nga viti 1344 deri në vitin 1406. Vëllimi i tretë dhe i katërt duhet të përmbanin dokumente nga koha e luftërave kundër turqve deri në vitin 1479, kur Skutari (Shkodra), Kroja (Kruja) dhe pjesë të tjera të Shqipërisë ranë përfundimisht nën sundimin e turqve.[26] Siç e thamë më parë, pak para vdekjes së tij tragjike, ai po përgatiste vëllimin e tretë që ka humbur.

Në lidhjen me aktivitetin e Shuflajt në dokumentet historike është interesat edhe edhe pohimi që bën Jovan Radoniq në veprën e tij “Djuradj Kastriot Skenderbeg i Arbanija u XV veku”. Radoniq përmend që Shuflaj i ka vënë në dispozicion atij materjal nga arkivat e Barcelonës dhe Milanos, për veprën e tij.[27] Është për të ardhur keq që 11 vjet pas vdekjes së Shuflajt, ai nuk dha informacione të tjera se cilat dokumenta nga ato të botuarat ai i ka falë Shuflaj. Unë besoj se kjo do të kishte qenë korrekte për bujarinë së Shuflajt. Përveç kësaj është interesant që të përmendet që Bariq[28] thotë për veprën e Radoniqit që ajo është krijuar kryesisht nga materjali i Shuflajt. Mund të pranohet me siguri të plotë që Bariq ishte i mirëinformuar, sepse ai vetë merrej me albanologji, dhe Shuflaj ishte bashkëpunëtor i Arkivit të tij. Pasi Shuflaj kishte botuar në Arkivin dhe në Bibliotekën e Bariqit “Povijest sjevernih Arbanasa” dhe “Srbi i Arbanasi”, ai bëri të njohur edhe dokumentet aragoneze për historinë shqiptare. Këto dokumente (Aragonski dokumenti za arbanasku povijest, Arhiv za arban. star., knj. II, f. 420) nuk janë botuar.

Një kontribut tjetër të Shuflajt për botimin e teksteve, ishin edhe përpjekjet e tij për të botuar Statutet e qytetit mesjetar shqiptar të Drivastit (Drisht).[29] Për botimin e këtyre statuteve Shuflaj u aktivizua në mënyrë të veçantë[30], por fati i këtij botimi është i paqartë deri tani, ngaqë nuk gjendet asnje ekzemplar gjëkundi.[31]

Trajtesa “Biologji e rracës shqiptare” është një kontribut për etnogjenezën e shqiptarëve. Këtu paraqiten dhe prezantohen madje në plotësi mendimet e disa gjuhëtarëve dhe historianëve për origjinën e shqiptarëve; elaborimet e Shuflajt janë megjithatë një kontribut i mirëfilltë në këtë çështje të komplikuar: Kush janë shqiptarët, nga vjen rraca e tyre? Shuflaj përsërit mendimin e Tunmanit, Hanit, Kreçmerit dhe Majerit që shqiptarët janë pasardhës të ilirëve dhe për këtë mbështetet para së gjithash në Gustav Meyer. Nga ana e tij ai ndërmerr një analizë të simbiozës iliro-trake, dhe albano-rumune, mbi bazën e së cilës përpiqet që t’i kundërshtojë ithtarët e origjinës trakase të shqiptareve.

Që shqiptarët janë pasardhës të ilirëve, për Shuflajn del nga fakti i thjeshtë që ata jetojnë atje ku në antikitet ishin ngulitur ilirët. Një kundërprove historike direkte nuk mund të paraqitet, sepse në histori nuk ka të rregjistruara shpërngulje të reja të shqiptarëve. Gjuha shqipe përmban disa elemente që janë të ngjashme me dalmatishten e vjetjer, d.m.th. me latinishten e bregdetit, dhe nuk janë të ngjashme me rumanishten, që ishte latinishtja e hinterlandit. Ky fakt vërteton që shqiptarët nuk kanë jetuar larg nga bregdeti. Edhe përputhja gjuhësore me italishten e jugut (dialekti i Abruzzia-s, dhe Puglia-s), që gjithashtu bazohet mbi një substrat ilir (mesap), vërteton origjinën ilire të shqiptarëve. Në mbishkrimet mesape, ekziston një përputhje gjuhësore me shqipen dhe mesapët ishin një fis iliro-ballkanik. Mbi bazë të këtyre përshkrimeve, mund të mbështetet sipas Shuflajt teoria e G. Meyer, sipas së cilës shqipja prezanton fazën më të re të një dialekti të lashtë ilir, në një dije shkencore. Megjithatë kjo teori u refuzua ndërkohë nga shumë studiues (Hirt, Weigand, Petersen Georgiev, Barić, Popović) dhe u zëvendësua me një teori të pasardhjes nga trakasit.[32] Për disa studiues (Budimir, Pisani, Çabej)[33] vërtetimi i tezës, që shqiptarët janë pasardhës të ilirëve, me gjithë marrjen parasysh të elementeve trake në shqipe, vlen në të shumtën e rasteve akoma. Jokli[34] sqaronte që në gjuhën shqipe ka po kaq shumë elemente gjuhësore të ilirishtes sa ç’ka edhe të trakishtes. Në diskutimin për shqiptarët e vjeter, mori pjese edhe Shtatmyleri me një kontribut themelor.[35]

Përputhjet e shqipes me rumanishten, e cila është një gjuhë romane mbi substrat trak (dak), Shuflaj është përpjekur që t’i shpjegojë me anë të simbiozave iliro-trake, zhvendosjes së banesave të rumunëve në rrjedhën e historisë dhe nëpërmjet simbiozave të shqiptarëve me Rumunët në mesjetë. Kufijtë e ilirëve nuk ishin të fiksuar nga asnjë anë. Në periferi të bërthamës ilire kishte që herët përzjerje me popujt fqinjë, ndër të tjerë edhe me trakët. Përveç kësaj fluksi i elementeve trake drejt perëndimit në zonën e Ilirisë, të Shqipërisë së mëvonshme, ka qenë mjaft intensiv. Kështu gjurmët e ndikimit trak mbi elementin ilir në Shqipëri mund të gjenden edhe në mesjetë në disa emra vendesh si Dibra, Debra (Δίρβη, Δερβη), Benda (βενδίς), Ergessi (’Εργισσα), Sappa (Σαπαίοι, Σάπαι). Sidoqoftë kur kolonizimi romak u vendos, elementi trak ishte me siguri një zonë e përzier, që zgjerohej gjithmonë e më shumë në jug. Shtresat e para etnike ishin shtyrë. Më vonë erdhi edhe ndikimi i pushtetit politik romak, i cili nën perandorin Trajan e zhvendosi me dhunë p.sh. fisin ilir të Pirustëve në zonat me ar të Dacies. Zhvendosja e popullsisë mund tëvërehet edhe në faktin që gjatë kryengritjes së Ilirëve kunder Romës nën Augustin, u desh që ta linin brendesinë e vendit një masë e madhe e poullsisë vendase, ndërkohë që gjatë periudhës së migrimeve të popujve, atje mbizotëronte mungesë në njerëz. Bredësia e vendit duket se ka qenë më pak e populluar sesa zona bregdetare. Nën këtë aspekt duhet parë edhe procesi i romanizimit. Në thellësi të vendit, në limesin e Danubit, ku popullsia ishte e paktë, kolonizimi romak e kishte më të lehtë, aq me tepër që ky kolonizim kishte karakter militar. Ushtarët e shumtë që e kishin kryer shërbimin ushtarak, u ngulitën me familjet e tyre. Gjuha latine mundi që të përhapej shpejt dhe në mënyrë të plotë. Në bregdet, ku ishte masa kryesore e ilirëve, mundi që të ruhej gjuha shqipe, sidomos pas imigrimit të sllavëve.

(Përktheu në gjuhën shqipe, plotësoi me referanca

dhe përgatiti për botim

Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest)

Referencat:

[1] Bibliografi për Shuflajn: Slavko Cihlar, “Milan Šufflay”, në: Berliner Tageblatt, 26. 2. 1931; Oskar Randi, “Milan Šufflay”, në: Europa Orientale, nr. 12, 1932; The Croatian University Association, Appeal of the Croatian academians to the world of civilization, how the Croatian savant, Professor of University Dr. Milan Šufflay, was murdered by the Serbian royal dictatorship, Zagreb 1931, Franjo Perše, “Milan Šufflay in memoriam-prilikom 25. godišnjice smrti – 18.2.1931”, në: Hrvatska Revija, nr. 4, 1956; Ivan Meštrović, Uspomene na političke ljude i dogadjaje, Buenos Aires 1961, f. 197-219; Josip Horvat, Hrvatski panoptikum, Zagreb 1965, f. 171-230 (Milan Šufflay); Enciclopedia Italiana di Treccani, … etj.

[2] Në botimin e trajtesave “Biologie des albanischen Volksstammes” (Biologjia e rracës shqiptare), “Die Kischenzustände des vortürkischen Albaniens” (Gjendja kishtare e Shqipërisë paraturke), dhe “Schicksale des Themas Dyrrachion” (Fatet e temës së Dyrrahut) Shuflaj përmend që këto janë kapituj të veçantë të një historie të Shqipërisë, në të cilën ai po punonte.

[3] Në trajtesën e tij “Die dalmatinische Privaturkunde” (Dokumenta private dalmate) Sitzungsberichte der Phil.-Histor. Kl. d. kais. Akadem. d. Wiss., Wien, 1904, vëll. 147, Abh.VI, f. 1-166, në faqen 3-5 Shuflaj shkruan që Tade Smiçiklas kishte marrë përsipër redaktimin e vazhdimit të “Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae,” nga Kukuljeviq pas vdekjes së Raçkit. Së pari doli e nevojshme më vëllimin e dytë të përpunuar ta botojnë përsëri (për një botim të vëllimit të parë ishte kujdesur tashmë Raçki. Si nxënës i Smiçiklasit Shuflaj kishte rastin që të merrte pjesë në parapërgatitjet për botimin e ri të vëllimit të dytë, veçanërisht në mbledhjen e materjaleve dokumentarre deri në vitin 1409. “Kështu m’u ofrua rasti që si shoqërues i tij ose nën udhëheqjen e tij, në shërbim të Akademisë, të hulumtoja pothuajse të gjitha arkivat apo koleksionet e dokumentave në mbretërinë trinitri” – shkruan Shuflaj. Në të dhënat mbi secilin prej arkivave që kishte vizituar, ai përmend arkivin në Zarë: Arkivi i guvernatorit mbreto-perandorak (das Archiv der k.k Statthalterei), Arkivi i murgeshave të Shën Marisë (das Archiv des Frauenklosters S. Maria), dhe koleksionin e dokumentave të bibliotekës publike të Paravisë; në Shibenik koleksioni i dokumentave të françiskanëve, në Split, Trogir dhe Hvar arkivi i kapitullit të katedrales (Domkapitulararchive), në Posedarje pranë Zarës koleksioni i dokumentave të Dukës Bagna. Më tej ai shkruan që për “Die dalmatinische Privaturkunde” ka punuar në Arkivin e Akademisë së Sllavëve të Jugut (Südslavischen Akademie), në Arkivin e Vendit (Landesarchiv) në Zagreb, dhe në atë shtetëror të perandorisë Austro-Hungareze (K.u.K. Staatsarchiv) në Vienë.

[4] Me këtë problem Shuflaj u mor tek “Srbi i Arbanasi”, f. 107-113 dhe në artikullin “U prodornoj zoni pravoslavlja na Jadranu”, në Obzor të datës 7. 4. 1928. Të njejtin artikull ai e botoi në përmbledhjen e tij të eseve “Hrvatska u svijetlu svjetske historije i politike”, Zagreb 1928, f. 52-60. Ekzistenca e “Croatia rubea” vërtetohet nga Thomas Archidiaconus (Kryeipeshkvi Thoma): “Deinde Maritima in duas divisit provintias a loco Dalmatiae, ubi rex tunc manebat et synodus runc facta est usque ad Valerino vocavit Croatiam Albam, quae et inferior Dalmatia dicitur. Item ab eodem loco Dalmatiae usque Bambolanum civitatem quae nunc dicitur Dyrrachium, “Croatiam rubeam” vocavit, quae et superios Dalmatia dicitur.” Shih. V. Mošin, Ljetopis popa Duklanina, Zagreb 1950, f. 54. Punë të tjera mbi këtë temë: Sava Štedimilija, Crvena Hrvatska, Zagreb 1937; D. Mandić, Crvena Hrvatska u svijetlu povjesnih izvora, Chicago 1957, D. Mandić, Rasprave i prilozi iz stare hrvatske povijesti, Roma: 1963, f. 368-375.

[5] Milan Šufflay, Hrvatska i zadnja pregnuća istočne imerije pod žezlom triju Komnena (1075-1180). Zagreb 1902.

[6] Vikentije Makušev, (za tisak priredio Milan Šufflay/ për botim i përgatiti M. Shuflaj), Isprave za odnošaj Dubrovnika prema Veneciji, në: Starine Jugoslavenske Akademije Znanosti i Umjetnosti u Zagrebu, knj. XXX. Zagreb, 1902, f. 335-352, knj. XXXI, (1905) f. 1-275.

[7] Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia, collegerunt et degesserunt Dr. Ludevicus de Thálloczy, Dr. Constantinus Jireček et Drr. Emilianus de Šufflay,, vol. I Vindobonae MCMXIII, vol. II, Vindobonae MCMXVIII.

[8] Milan Šufflay, Die Kirchenzustände im vortürkischen Albanien, në: Vjesnik hrvatskog zemaljskog arhiva, 1915, f. 275-300; po ai: Biologie des albanischen Volksstammes, në: Ungarische Rundschau, 1916, f. 1-26.

[9] Milan Šufflay, Das mittelalterliche Albanien, në: Neue Freie Presse, 28 nëntor 1912; po ai: Die Grenzen Albaniens im Mittelalter, në: Pester Lloyd, 13 prill 1913.

[10] Alba Limi, Konstantin Balšić (1392 – 1402), Zagreb, 1920, f. 1-200. (Shih edhe përkthimin tonë nga kroatishja në gjuhën shqipe: Alba Limi (Milan Shuflaj), Konstantin Balshaj. (Roman historik). Prishtinë: Rozafa, 2010. (Po ai, po aty: “Milan Shuflaj jo vetëm studiues historie – por edhe romansier i zoti”, f. 5-20 dhe po ai, po aty: “Jeta dhe vepra e Milan Shuflajt (Emilianus de Sufflay” 268-275).

[11] Milan Šufflay, “Kulturno stanje na sredovječnom Balkanu”, në: Obzor, nr. 349, 1924; po ai: “Etnički cikloni na Balkanu”, Obzor nr. 16, 1924; po ai: “Nacionalne maglice (sredovječna plemena Albanije i Crne Gore”, në: Obzor, nr. 49, 50, 53, 54, 1924; po ai: “Kulturno stanje na Jadranu”, në: Obzor 24.12.1924; po ai: “Državne jezgrice (sredovječne dinastije Albanije i Crne Gore)”, në: Obzor nr. 105, 106, 107, 108 (1924); po ai: “O važnosti Skadarskog katastika iz god. 1416,” në: Glasnik geografskog društva, Beograd 1926; po ai: “Prasjedioci na Balkanu”, në: Obzor, 1. 5. 1926; po ai: “Vjerske prilike u Albaniji kroz vjekove (katolički sjever i pravoslavni jug u muslimanskoj državi)”, në: Obzor 11. 6. 1926; po ai: “Hrvati u sredovječnom svjetskom viru”, në: Sveslavenski Zornik, Zagreb 1930, f. 214-241; po ai: “Albanija u prošlosti”, në: Hrvatska Revija, nr. 5, 1930.

[12] Milan Šufflay, “Städte und Burgen Albaniens hauptsächtlich während des Mittelalters”, në: Akad. d. Wiss. In Wien, Phil.-hist. Kl., Denkschriften. Bd. 63, trajtim i parë, Vjenë, 1924.

[13] Milan Šufflay, “Povijest sjevernih Arbanasa”, në: Arhiv za arbanasku starinu, jezik i etnologiju. Knj. II. (Beograd) 1924, f. 192-239.

[14] Milan Šufflay, “Srbi i Arbanasi”, në: Bibliotekae za arbanasku starinu, jezik i etnologiju.knj. I. Beograd: Izdanje Seminara za arbanasku filologiju i Biblioteke za arbanasku starinu, jezik i etnologiju, knj. I, 1925: 1-142.

[15] Milan Šufflay, Serbët dhe Shqipëtarët. Përkthyer prej: Zef Fekecit e Karl Gurakuqit, Tiranë 1926.

[16] Milan Šufflay, “Acta Albaniae. Kako da se nastavi njihovo izdanje?” Në: Arhiv za arb. Star., jez. I etnolog., knj. III, 1926: 209-212.

[17] Skulptori i famshëm kroat Ivan Meštrović, i cili kishte njohuri të bollshme për rastin në fjalë, shkruan në librin e tij “Uspomene na političke ljude i dogadjaje”, Buenos Aires 1961, f. 220: “Kada je usred Zagreba ubijen profesor Dr. Milan Šufflay, 18. veljače 1931, nastalo je u gradu veliko uzbudjenje i to ne samo zbog Šufflayeve osobe, nego i radi metoda, kojima se režim služi, da se riješi nepoželjenih ljudi. Saznalo se, da su ga ubili policijski agenti, a naskoro se saznalo i za njihova imena. Ima i drugih indicija, da je Šufflayevo umorstvo uslijedilo na službeni nalog državnih vlasti. Sam kralj je, na primjer, rekao Dru. Svetozaru Rittigu, kad mu je Rittig došao, da se žali na takove metode: – Pa moralo ga se ubiti, jer je on bio talijanski špijun!” Krahaso gjithashtu Josip Horvat, Hrvatski panoptikum, (Milan Šufflay), Zagreb 1965, f. 227; Svetozar Pribitscevitsch, La dictature du roi Alexandre, Paris 1933, f. 84.

[18] Krahaso, Appeal.

[19] Krahaso, Appeal.

[20] Krahaso, Horvat, vepër e cituar: 225.

[21] Krahaso, Šufflay, “Acta Albaniae I, Prolegomena”, f. III: “Namque haec est regio montuosa iacens in quadrangulo Antibaris-Prizren-Achris-Avlona, cuius in puncto illo, ubi diagonales decussantur, Albaniae nomen iam inde ab antiquissimis temporibus florebat.” Shih edhe: Šufflay, Das mittelalterliche Albanien (Shqipëria mesjetare) në: Illyrisch-Albanische Forschungen I., f. 283; po ai: “Die Grenzen Albaniens im Mittelalter (Kufijtë e Shqipërisë në Mesjetë),” në: Illyr.–alb. Forsch. I, f. 292.

[22] “Die Grenzen Albaniens im Mittelalter (Kufijtë e Shqipërisë në Mesjetë),” në: Illyr. –alb. Forsch. I, f. 292-293.

[23] Šufflay, “Acta Albaniae I, Prolegomena,” f. IV: “Nostra sententia nullum est dubium, quin Alanensium natio medio aevo, condensa ceterva itaque aboriginum instar, circa centrum Croense in illa seltem viveret dimensione, in qua nomen albanense circa centrum hocce paullatim potuerit dilatari.”

[24] Šufflay, “Acta Albaniae I. Prolegomena”, f. 3-4: “In fontibus saeculi XI byzantinis “Aλβανον”, “Αρβανον” regiones montuosas inter Scodram-Dyrrachium-Achriden-Prizrenum positas significat”. Rabъnъ Serborum utrumque Polatum, regionem scilicet a lacu Scutarensi ad Drin barz viae Scodra-Prizren se applicantem comprehendens saeculo XII. iam aliquanto maius est Arbano Byzantinorum. At eodem ipso tempore aut paulo post (1225) Arbanum Byzantinorum conceptum eximiae efficit capacitatis versus ortum brumalem (v. AA, no 239). Sed ad regiones etiam meridionales mature iam transit nomen Albaniae, nam Carolus Topia, qui se dominum totius Albaniae (αύθεντης πασης χώρας ’Αλβανου nominat (1381), re vera provintias inter flumina Mat et Dievali in suis manibus tenet, Andreas Musachi autem anno 1319 regni Albaniae marescallus dicitur a pontifice. Regnum Albaniae Andegavernsum saeculi XIII. regiones circa Dyrrachium interdum una cum oppido Croia complectebatur. In actis Ragusinis saeculi XIV. exeuntis Sanctus Sergius in ostio fluminae Bojanae, saeculo XV. Antibaris, Lustica prope Catharum, Podgorica in Albania sitae esse dicuntur. Descriptio quaedam saeculi XVI. Albaniam dicit terram ab Ulcinio usque Aulonem et montem Chimarae se extendum.”

[25] Krahaso: Šufflay, Srbi i Arbanasi, f. 51-68; po ai, “Povijest sjevernih Arbanasa”, në: Arhiv za arbanasku starinu, jezik i etnologiju, knj. II, (1924), Beograd 1925, f. 236-239; Atanasije Urošević, Kosovo, Beograd 1965, f. 68-112 (VI Stanovništvo). Izdanje Srpske Akademije nauka i umetnosti, Srpski Etnografski Zbornik, knj. LXXVIII.

[26] Ky ishte plani origjinal. Në artikullin: Acta Albaniae. Kako da se nastavi nijhovo izdanje? Shuflaj i vuri vetes si qëllim një botim të Acta deri në vitin 1571, d.m.th. deri në vitin kur Venedikasit duhet t’ia linin turqve Tivarin dhe Ulqinin.

[27] Jovan Radonić, Djuradj Kastriot Skenderbeg i Arbanija u XV veku, Srp. Kralj. Akad., Spomenik XCV, Beograd 1942, f. X: “Kada sam mu jednom prilikom rekao da pribiram arhivalnu gradju za istoriju Skenderbega, Šufflay mi je bez daljega ustopio gradju koju je imao, osobito onu iz arhiva u Barceloni i Milanu. Pišući ove retke sa zahvalnošću sećam se ove širokogrudosti prof. M. Šufflaya.”

[28] Henrik Barić, Enciklopedija Jugoslavije, I, f. 164.

[29] Milan Šufflay et Victor Novak, “Statuta et orinationes capituli ecclesiae cathedralis Drivastensis”, në: Biblioteka Arhiva za arbanasku starinu, jezik i etnologiju, knj. IV. Beograd, 1927.

[30] Në “Srbi i Arbanasi” Shuflaj thotë që ky “Unicum” gjendet në pronësi të antikuaristit Laipcigas Hirzeman (Hiersemann). Hirzemani i ka përshkruar statutet e Drishtit në katalogun e tij 438 (qershor 1915), nr. 250 në faqen 43 dhe në katalogun 447 (1920), nr. 33, f. 7. Shuflaj i sugjeron qeverisë së atëhershme jugosllave që ta blinte këtë manuskript dhe ta linte atë të botohej nga akademia e Zagrebit ose e Beogradit. Shih edhe botimin komplet të statuteve të shoqëruar me: fkasimile të origjinalit; transkriptim në latinisht dhe përkthim në gjuhën shqipe: Musa Ahmeti & Etleva Lala. Statutet dhe Urdhëresat e Kapitullit të Kishës Katedrale të Drishtit. (Statuta et ordinationes capituli Ecclesiae cathedralis Drivastensis). Tiranë: Shtëpia e Librit OMBRA GVG, 2009.

[31] Sipas hetimeve tona, këto statuta nuk gjenden në asnjë bibliotekë jugosllave apo evropiano-perëndimore. Edhe vetë bashkë-botuesi, prof. Novak, i është përgjigjur pyetjes sime që nuk e ka. Megjithëate, në vitin 2006, ne kemi pasur fatin që dorëshrkimin origjinal të Statutit të Drishtit, ta gjejmë në Kopenhagë të Danimarkës, e në vitin 209 ta botojmë në tërsi. Shih ref. 30, këtu.

[32] Krahaso: Stadtmüller, Forschungen zur albanischen Frühgeschichte, (Studime në historinë e hershme shqiptare), botim i dytë, Wiesbaden 1966, f. 13-15; M. Camaj, Albanische Wortbildung, Wiesbaden 1966, f. 10-25.

[33] E. Çabej, Hyrje në historinë e gjuhës shqipe, Tiranë 1960, f. 19-37; Pisani, Origjina e gjuhes shqipe, në: Konferenca e parë Albanologjike, Tiranë 1965, f. 109-116

[34] N. Jokl, Reallexikon für Vorgeschichte I, Berlin 1924, shih edhe: Albaner…

[35] Georg Stadtmüller, “Forschungen zur albanischen Frühgeschichte”, në: Archivum Europae Centro Orientalis, VII, (1941), f. 1-196, Budapest; botim i dytë Wiesbaden 1966 (Harrassowitz).