VATRA FEDERATION
Kosta Nake
(Vëllimi “Libri i burgut”, Tiranë 1994)
Mujo Ulqinaku i rrëfyer ndryshe
(Poema “Mujo Ulqinaku”, f.15)
Për të besuar atë që Arshi Pipa rrëfen artistikisht, po sjell informacionin që ofrohet në internet për një dëshmor që mban titullin e lartë Hero i Popullit:
Mujo Cakuli, i njohur më së shumti si Mujo Ulqinaku, u lind më 1896 në Ulqin në një familje të vjetër qytetare ulqinake, të cilët ishin detarë dhe pronarë velanijesh. Që në moshë të vogël hyri muço në Ulqin dhe më vonë punoi si detar në Shkodër e në Lezhë. Si nënoficer në një nënrepart të marinës në Durrës, më 7 prill 1939, ditën e agresionit fashist italian kundër Shqipërisë u vu në krye të detarëve të braktisur nga oficerë tradhtarë dhe organizoi me vullnetarë qëndresën e armatosur në portin e Durrësit. Luftoi me trimëri e guxim të rrallë, duke vrarë e plagosur dhjetëra fashistë. Ra në luftim të pabarabartë në mbrojtje të atdheut duke u bërë shembull i lartë atdhedashurie.
Ja dhe materiali i botuar te kolana “Yje të pashuar”, vol.1, f.12:
“Një mitraloz, me të shtënat e tij të parreshtura rrëzoi përtokë ushtarët e parë italianë dhe dha sinjalin e luftës së madhe kundër okupatorëve të huaj. Ishte mitralozi i Mujo Ulqinakut. Fashistët ua mbathën këmbëve dhe u strukën në anën e detit. Hynë nëpër anijet. Si duket, ata prisnin t’u hidheshin lule dhe jo plumba. Dollën përsëri. Dhe përësri me plumba u pritën. Mujua ndërroi pozicion. U dëgjua sërish krisma e mitralozit të tij. Herën e tretë fashistët u përplasën të çoroditur nëpër anijet e tyre. Në pozicion grumbull gëzhojash. Mitralozi hesht. Një flamur i bardhë ngrihet. “U dorëzuan!” – thanë ata që qenë në det dhe u lëshuan drejt bregut. Mujua numëroi fishekët. “Pak, shumë pak!” Priti të afrohen. Mbërtheu duart në mitraloz. Uli diftakun e shënjestrës. I kishte afër, shumë afër! Shtrëngoi dhëmbët. Shtrëngoi dhe gishtin. Edhe pesëdhjetë fashistë të tjerë të vrarë!
Plumbat e armikut ia përshkuan trupin Mujos. Dhe u mbyt trimi në gjak, për një truall, për një prak! Ai ra që një popull i tërë të ngrihej në luftë.”
*
U befasova kur lexova poezinë e Arshi Pipës sepse në çast përjetova edhe një herë artistikisht diku afër Trojës, në një tjetër qytet si Durrësi, me të njëjtën strukturë të vargut, por me emra të tjerë, skemën e ndarjes së Hektorit me Andromakën. Po nëse Hektori shkoi në një përballje pothuaj të barabartë me Akilin, Mujoja pozicionohet para një formacioni luftarak pushtues, me një shpërpjesëtim të raportit numerik dhe me shpërpjesëtim edhe më të madh në teknikë luftarake.
Poezia fillon me një vendosje në kohë të ngjarjes dhe me një konstatim tashmë të njohur e të gjithëpranuar:
“Errej trishueshëm ajo mbrëmje prilli…
Jepej Shqipnija atë natë ndër duer t’anmikut.
Po jo pa luftë, po jo pa gjak t’ atyne
Qi pritën me krahnuer n’ullishta t’Vlonës,
Durrës, Shëngjin e n’rranza t’Rozafatit.”
Fill pas kësaj vjen apostrofa atdhetare e lartësimit të figurës dhe mirënjohës për aktin e sakrificës sublime:
“Lavdi mbi tjerët ty, o burr’ i Ulqinit,
Qi edhe nji herë mâ shumë i shpalle botës
Se e gjallë âsht kjo Shqipni…”
Poezia i kushtohet një figure reale, prandaj fabula e ngjarjes e bën atë epike. Ka dy dialogje që zbulojnë dy skena të ndryshme të jetës shqiptare. Skena e parë – qëndrimi i tregëtarit dhe shtresës që ai përfaqëson:
Fuqi e madhe fort âsht, thonë, Tajlani
Dhe murit, Mujo, me krye s’i bihet.
Na shemb me top, na djegë…E çka na duhet
Shqipnija atbotë? A s’âsht sot mjaft e vorfën?
Vuen populli e tregtija ka mbarue.
Skena e dytë, Mujoja ishte mbi dyzet vjeç kur u vra, ishte familjar, por kjo gjë kalohet në heshtje në dy shkrimet e mësipërme. Pikërisht këtu qëndron rrëfimi ndryshe i Arshi Pipës që e bën dyfish më sublim aktin e tij. Është një parapërgatitje e vetëdijshme për qëndresë ndaj pushtuesit, prandaj gruaja përpiqet ta ndalojë:
“Pash Zotin, mos – e i ra ndër këmbë e e rroku.”
Pastaj tri detaje të bukura të një ndarje të dhimbshme pa kthim që e konvertojnë amanetin me simbole të qëndresës martesore dhe familjare:
“Foli e prej xhepi qiti tash kuletën
E ja la grues, mandaj sahatin zgjidhi
Prej qostekut e hoq prej gishtit unazën…”
Gruaja përpiqet të shpëtojë fortesën e fundit:
“Jo, ti s’e don – tha – gruen, ti foshnjet tua
Aspakë s’i don qi zemër ke kësisoj!
E kush i ushqen ata kur ti t’u hiqesh?”
Të nesërmen qëndresa merr përmasat e legjendës dhe realizimi artistik është gjithaq mjeshtëror:
“Tri herë e msyni me tallaze zjarmi
Pyrgun e Mujit, thue po e shembë anmiku,
E mbrapsht tri herë u kthye tue u përplasun
Te ledhi i saj, si e mbushi me kufoma.
Si njaj ariu qi keq ngushtue te shpella
Prej nji kopeje, dimnit, ujqish t’unshëm,
Pezmatohet e malin zhgulë e poplat
Vigane ua fërfllon tue i dërmue:
Ashtu luftoi kreshniku der’sa predha
Prej aeroplanit nalt nji copë e shembi.”
Përmbyllja është një formulim i thjeshtë, i drejtpërdrejtë dhe mbresëlënës:
“Shembull i paharrueshëm n’bijt e nipat
Ta dinë se jetën humbë për me fitue
Tjetrën t’pamort, kush bie në fushë të nderit
N’emën t’atdheut me lavdin e dëshmorit.”
Ferri Dantesk shpërngulet përkohësht në Vloçisht
(Poema epike “Kanali”, f.63)
Për ata që s’e dinë, kampi i të burgosurve të punës në Vloçisht nuk ka ekzistuar, për ata që e dinë, është si dallgë e turbullt e një vërshimi që përmbyt, për ata që e provuan mbi shpatullat e tyre ishte një ferr dantesk i shpërngulur përkohësisht atje për të marrë 73 jetë njerëzish ndër 2500 të dënuar vetëm në shtatë muaj.
Brezi im e ka njohur vetëm anën heroike të punës për tharjen e kënetës së Maliqit nëpërmjet romanit “Këneta” të Fatmir Gjatës dhe ekranizmit të tij, kurse ky shfrytëzim mizor i të dënuarve politikë dhe ordinerë ka humbur gjatë në terr informativ. Mjafton të përmend tri figura të shquara të kombit: Mitrush Kuteli, Eqrem Çabej dhe Arshi Pipa të cilët e provuan atë kalvar dhe arritën të dalin gjallë prej andej, që të kuptohen përmasat e goditjes së verbër të diktaturës së proletariatit. Prej tyre, vetëm Arshiu u arratis dhe dëshmoi për atë që ndodhi atje, Eqremi dhe Mitrushi heshtën që të mos i bënin të tjerët të heshtnin.
Thelbin e trajtimit e sjell në kujtimet e veta një i dënuar që përsërit fjalën e komandantit të kampit, Tasi Marko: “Ky është kamp i punës së detyruar dhe nuk është kamp pushimi”.
Poema përbëhet prej 25 tingëllimash, mjedisi dhe vargu i tyre është dantesk, por ka dhe një dallim të rëndësishëm: Dante shkon në Ferr si vizitor, i shoqëruar nga Virgjili, kurse Arshi Pipa shkon atje si skllav.
Tingëllima e parë ka vetëm dy vargje për natyrën:
“Nga Korça bumbullon. Currila shiu
rrjedhin prej mushamas mbi krena e shtroje” (f.63),
Pastaj menjëherë zbulohet mjedisi i skëterrshëm ku luftohet për mbijetesë. Tingëllima e tretë fillon me një portretizim të të dënuarve:
“A mund të quhen njerëz? Qe, shikoj.
Fëtyra dheu ku syt e shojtun ngrohen
kur shofin bukën; faqe që gropohen
e nofulla qi dalin si patkoj.
Njerëz kanë qenë. Sot janë veç zhele mishi,
automa kockash, nji bërsi, nji pleh,
ku veç prej emnave dallon e njeh.” (f.64-65)
Norma e punës ishte e panegociueshme dhe nuk bëhet asnjë përjashtim për moshën dhe gjendjen fizike:
“Tri metra e gjysëm kub për çdo njeri…
bani ja vdis: ankimi s’ban dobi.” (f.65)
Të dënuarit zgjoheshin në orën tre të mëngjesit për të filluar punë në orën gjashtë, pasi fronti i punës ishte deri në Nizhavec.
“Sa zente çquhej nata nga mëngjezi
ndër balta zhyteshim deri te brezi.” (f.66)
Me dy vargje jepet gjendja e vuajtësve:
“Zbathun ishim shumica e natja e brymtë
na futej deri n’eshtnat e krahnorit.” (f.70)
Tingëllima 12 vendos një paralele me skllevërit që ndërtuan piramidat e Egjiptit dhe koloseun e Romës, me të dënuarit që hapën kanalin që lidhi lumin e Moskës me Vollgën. Poeti fokusohet te vdekja që rrëmbeu jetën e dhjetra të dënuarve, sepse nuk u bënë dot ballë urisë, mungesës së ujit të pijshëm dhe lodhjes:
“Vdesin hendeqeve ndër brraka gjaku,
vdesin nën shtrat ku mshehen për me vdekë.” (f.71)
Ai lë për një çast vuajtjet dhe vdekjet për të ngjallur shpresën:
“Ju shelqet e Vloçishtit qi shkëlzeni
kur lehtë puhija gjethin ju valvit,
te djerri qi veç kallma e driza rrinë
uzdajën time ndoshta shembëlleni?” (f.72)
Dy tingëllima sjellin një skenë barbarie që prevalon nga dëshira për jetë:
“Posa dha shpirt, e tu i plaçkitun krodhën
e bukës, krypën e çka n’torbë ju ndodhën.” (f.73)
Plotësohet me një konkluzion të drejtpërdrejtë te tingëllima pasuese:
“E pamë si prej urije pezmatohet
e bahet kafshë njeriu e bahet bishë.” (f.74)
Tingëllima 20 lë skenat e mjerimit dhe shpërthen me një apostrofë:
“O paqe e votrës, ambëlsi e fmis!
Rreze e një malli t’ fortë qi nuk u shkime!
A do t’i shofim prapë ato bekime?
A vinë mâ dit’ e humbuna t’rinis?” (f.76)
Dy tingëllima bëjnë përqasjen e kampit të punës me kampet e përqëndrimit nazist dhe konstatimin e hidhur që dhuna e xhelatëve shqiptarë ndaj bashkëkombasve të tyre ua kaloi atyre të turqve, serbëve dhe grekëve.
Përmbyllja u vë vulën vuajtjeve, qëndresës dhe shpresës:
“Me shpirt ndër dhëmbë duruem na kët skëterrë,
lirin andrruem te nata e bame sterrë,
e zemrat tona atë për flamur rrokën.
Se nuk dyshuem na kurr qi shpejt a vonë
nga tyranija e randë atdheu do t’shkundesh,
dhe si nji perlë e nxjerrun thellë prej fundesh
mâ e bukur do t’shkëlqente besa jonë.
Vuej po qëndro! Merr zemër te burrnija!
E vdis tue brohoritun: Rroftë Shqipnija!” (f.78-29)
Kjo qëndresë shqiptare që s’ka shoqe
(Balada “Sheme hajduti”, f.120)
Duke filluar që shekulli XV në territorin e Perandorisë Osmane dhe deri në katrahurën e Luftës Ballkanike u shfaqën grupime të armatosura që morën emra të ndryshëm sipas vendeve: hajduk në Galici në jug të Polonisë, kleft në Greqi, hajdut në Shqipëri, vojvodë në Maqedoni, etj. Shkaku kryesor i kësaj dukurie ballkanike ishte kundërshtimi i detyrimeve ndaj pushtetit osman dhe mobilizimit të gjatë ushtarak. Për shkaqe natyrore dhe ekonomike këto çeta vepronin nga Shën Gjergji deri në Shën Mitër dhe strehoheshin në raste të veçanta në shtëpi të sigurta që quheshin jatakë. Jeta prej kaçaku bënte që hajdutëria të shtrihej edhe mbi familje të pasura dhe karvanet e tregëtarëve. Mbijetesa lidhej edhe me krijimin e territoreve të qëndrueshme të ndikimit e strehimit, prandaj mund të kishte edhe përplasje mes çetave. Një ilustrim të qartë për këtë dukuri sjell balada “Sheme hajduti” e Arshi Pipës e frymëzuar nga figura reale e Sheme Kaso Ibrahimit (1822 – 1875).
Balada hapet me një apostrofë drejtuar qytetit të Gjirokastrës, sepse lagjja Manalat pati qenë vendlindja e Shemes, duke komunikuar atë që mund të ishte mbyllje konkluduese:
“Kape, vrave një shqiponjë,
Le pa këngë një milonjë.”
Pas kësaj e ka radhën lajmi që shkon në Stamboll për kapjen e hajdutit pas një qëndrese 9-vjeçare për të mos shkuar ushtar. Pandehmat për kapjen e tij me trajtat pyetëse-mohuese ngrihet në rrafsh artistik:
“Mos u lodh a mos u mplak,
U mërzit nga çeta, vallë?
Mos ju shkrep, i ra një mall…
Për fëmijt’, gruan e re.”
Përgjigjja është ajo që pritet, me ngarkesë të madhe krenarie:
“Jo, mor jo, s’u mplak hajduti,
As u lodh, as falje luti.”
Ajo që nuk pritej, është pabesia e kushëririt:
“Faqeziu i shtroi gosti,
Mish të pjekur dhe raki,
Kallëzoi në qeveri.”
Vetëm plagët e detyrojnë Shemen të kapet rob:
“Katër plagë trimi muar,
Dy në brinjë, një në duar,
Tjetrën mu në kraharuar.”
Peshën kryesore të baladës e merr ballafaqimi me pashain në burgun e kalasë së Janinës, ku hajduti tregon për jetën dhe bëmat e tij dhe ku përfshihen edhe aktet e bamirësisë:
“Edhe çupa kam martuar,
Pleq, bonjakë kam ndihmuar…”
Të gjitha ato që përmend Sheme hajduti i kam ndeshur edhe te hajdutovinat e Devollit gjysmë shekulli më vonë, por këtu marrin një përndritje me deklaratën që vijon:
“Jam hajdut, pëlqej më mirë
Të rroj malesh ujk i lirë,
Se sa balo me zinxhirë.”
Përballja mbyllet me një skenë që i ngjan një lirishte dashurie, është amaneti për gruan dhe fëmijët: gruaja le të martohet, fëmijët t’i marrin vëllezërit e Shemes. Befas balada ngrihet në një lartësi të re nga përgjigjja e gruas besnike të cilën e ka rrëmbyer që kur ishte kërthi:
“Lulja jote s’merr më burrë!
Do rris djemtë, t’u kall zjarrin
Gjakun tënd ata ta marrin!
Pasuri, oxhak nuk dua!
Do të bredh krua më krua
Të dëgjoj këngët e tua!”
Balada është ndërtuar me tetërrokshin e këngëve popullore dhe rimë të përputhur. Siç duket, kompozicioni i baladës është i gjetur me një raport harmonik të rrëfimit dhe dialogut. Ajo serviret si këngë popullore edhe pse ka një autor dhe pse nuk është e vetmja që i kushtohet kaçakut. Gëzim Zilja sjell një informacion të pasur për Shemo Ibrahimin, citon vargje këngësh të tjera dhe ka një emër për atë që e futi në kurth duke e lidhur me vrasjen e vëllamës Muhedin Vasjari.
Heronj që i larton çasti dinjitoz
(Poema “Kupe Danja”, f.124)
Nga Gjirokastra në jug ngjitemi në Shkodër në veri me një tjetër figurë reale, madje me një fotografi të Marubit. Nëse Shemo Ibrahimi kishte një histori qëndrese prej 30 vitesh, Jakup Danjës iu desh vetëm një rastësi që të hynte në këngë për hir të një akti simbolik që i kapërcente kufijtë e moshës.
Baza historike: Kupe Danja, një burrë në moshë të thyer që banonte në lagjen Perash, po dilte nga shtëpia e tij, kur pa dy gra katolike, të mbuluara me çarçafë, që vinin nga lagjja Tepe dhe po nxitonin në rrugën e Qafhardhisë. Ato po ndiqeshin nga dy ushtarë turq për t’u abuzuar seksualisht, por, për fatin e tyre, vunë re plakun dhe i thirrën me zë të lartë: “Në dorën tande, se po na merret erzi sot!” Ushtarët nuk e vlerësuan aspak shkodranin dhe u vërsulën mbi gratë. Atëherë koburja e Kupes rrëzoi njërin nga ata, tjetri e mësyu, por Kupja qe më i shpejtë dhe e shtriu për tokë.
Kaq mjaftoi që Arshi Pipa ta bënte plakun një karakter ngrihet në piedestalin e heroit, kurse akti i tij përcolli modelin e bashkëjetesës fetare në Shqipëri një qasje e përsëritur me qindra herë dhe e pranuar botërisht.
Poema fillon nga rruga, duke prezantuar së pari dy agresorët seksualë, që për t’u bërë edhe më të urrejtshëm, janë ushtarë turq. Ndryshe nga episodi i sipërpërmendur, objekti i dhunës është vetëm një grua së cilës “fjolla flokësh prej shamis/ nëpër ball’ i janë përndarë.” Dhuna paralajmërohet nga romuzet e hedhura:
“Kam nji shok, âsht pak qyqar
Fort maraku n’ty e ka kapë,
Hidhja syt’ e ban sevapë.”
Vargjet pasuese, me këmbënguljen e mëtuesit dhe bukurinë e shprehjes, futen në hullinë e lirikave të dashurisë, po zbulojnë dhelprën e Lafontenit:
“Bâhem gjarpën, n’u bâfsh ferrë!
Bâhem zog, n’u bâfsh qershi…
Ato duer, mori sulltanë,
s’jan’ për vegjë e për gjylpanë.
Në m’i dhanç, moj, gji e gushë,
me flori kam me t’i mbushë,
me flori e me inxhi..”
Sipas rrëfimit të mësipërm, ngjarja ndodhi në zhegun e vapës, kurse te poema e Pipës është buzëmbrëmje, Jakupi mbyll shitoren dhe shkon të falet, por përballet me skenën e përdhunimit dhe thirrjen e gruas:
“Mjera vetë qi ndodha e hueja!
Mjera vetë ndër gjith kta njerëz
qi m’la Turku pa erz!…
Kupe Danja, ndore tande!”
Në raste të tilla ose duhet të tërhiqesh, ose duhet vepruar menjëherë dhe Kupja reagoi me një gjest rinor duke i vrarë të dy ushtarët turq.
Poema merr përmasa të tjera kur çështja shtrohet në rrafshin e besimit: një mysliman hyn në konflikt me qeverinë turke për të mbrojtur nderin e një gruaje katolike. Përgjigja është një variant i asaj të Pashko Vasës “feja e shqiptarit âsht shqiptarija!”: “Ndryshe kem’ Bajram e Pashkë,/besë e nder i kemi bashkë.” Arsyetimi i ndërhyrjes shoqërohet edhe me një vetëprezantim:
“Nuk kam emën, pasuni,
jerevi m’ka lanë baba
kam dugajë me tri taraba.”
Poema mbyllet me solidaritetin e komunitetit shkodran, pa dallim feje, duke refuzuar ta dorëzojë personin e shpallur në kërkim: “S’e qet Shkodra kurr Jakupin.”
Sipas kronikës, Kupe Danja u arratis, u strehua ndër miqtë e tij, të cilët e pritën me shumë bujari, sepse kishte “qitë pushkë për nder” dhe ia kishte zbardhur faqen Shkodrës. Ky solidaritet vazhdon edhe pasi pashai dha urdhër për djegien e shtëpisë:
“U çue prifti, vendi mbarë,
shehërlij e katundarë,
me t’ungjillit e t’islamit,
turrevrap iu gjegjën damit.”
Përtej poemës dhe kronikës, fakti që Marubi e ka fotografuar Kupen në moshë të thyer, tregon se atij ia fal jeta dhe u vendos në konakun e bukur që ia ngritën “me një qoshk përmbi çardak.”
