VATRA FEDERATION
NOVEMBER 27, 2023 BY S P
Prof. Dr. Musa Ahmeti
Center for Albanian Studies
Budapest/
Njëri mdër Arkivat më të rëndësishem për periudhën e Shpalljes së Pavarësisë dhe asaj pas shpalljes së Pavarësisë, është Arkivi i Vjenës (Haus und hof Staatsarchiv Wien) së bashku me atë të Budapestit, ku ruhen dokumente te pa botuara, të botuara si fragmente ose të botuara si tërsi, të cilat hedhin dritë mbi rrethanat e ndryshme, dinamikën e zhvillimeve dhe përpjekjet e patriotëve shqiptar për të Shpallur shtetin e Pavarur Shqiptar, dhe më vonë të të ruajtur Pavarësinë e këtij Shteti me çdo kusht.
Kësaj radhe sjellim një dokument nga Arkivi i Vjenës, të shoqëruara me transliterimin në gjuhën gjermane dhe me faksimilet e tij. Ky dokument është kopje e origjinalit që është dërguar nga konsulli Austro-Hungarez në Vlorë, Lejhanec.
Ne kemi shfrytëzuar dokumentin origjinal që është i shkruar me dorë nga konsulli Lejhanec, me një bukurshkrim admirues, që ishte praktikë e kohës, sipas të gjitha rregullave diplomatike dhe paleografike të fillim shekulli XX. Por, njëherësh kemi shfrytëzuar edhe kopjen e daktiloshkruar të këtij dokumenti, faksimilet e të cilit i botojmë këtu.
Dokumenti në vete ka një rëndësi të veçantë dhe është jashtëzakonisht i vlershëm për momentet kulmore të Shpalljes së Pavarësisë. Së bashku me raportin përmbledhës, informues dhe shumë zyrtar, dokumentit i është bashkangjitur edhe lista përkatëse e delegatëve që morën pjesë dhe atyre që duhej të merrnin pjesë në Shpalljen e Pavarësisë. Duke qenë burim i panshëm, besueshmëria dhe saktësia relative e informacioneve si dhe emrave në listën e bashkangjitur, njëherë e mirë, saktësojnë çështje të diskutueshme për pjesmarrjen e ndonjë personaliteti të kohës në Shpalljen e Pavarësisë në Vlorë me 28 nëntor 1912.
Studiuesit, historianët dhe të interesuarit e tjerë kanë mundësi që të analizojnë e studiojnë dokumentin, duke nxjerrur përfundime konkrete, përkatësisht duke bërë saktësime dhe vlerësime shkencore për çështjet e diskutueshme.
Ne nuk do lëshohemi në një stumin analitik, diplomatik, paleografik apo faktografik, duke lënë që specialistët e fushës përkatëse të merren me këtë çështje, sepse dokumenti është ai që flet vetë më së miri, në këtë rast.
Ne me rastin e këtij botimi, kemi ndjekur kriteret shkencore bashkëkohore të botimeve të burimeve dokumentare të kësaj natyre, duke ruajtur besnikërisht përmbajtjen e origjinalit pa bërë ndërhyrje, por duke dhënë sqarime në referenca (fusnota) aty ku e kemi shikuar të domosdoshme.
| Dokumenti në gjermanisht | Dokumenti i përkthyer në shqip |
| Valona, am 29. November 1912No. 70 vertraulich Hochgeborener Graf!Mit Rücksicht auf die Dringlichkeit der Lage entschloss sich Ismail Kemal Bey, welcher hier am 26. D. M. abends aus Fjeri mit zirka 27 Delegierten verschiedener albanischer Städte eingetroffen war, das Eintreffen der restlichen Delegierten nicht abzuwarten, sondern unverzüglich, noch im Laufe des 28. D. M., zur Proklamieriung der Unabhängigkeit Albaniens zu schreiten. Die ausserordentliche Nationalversammlung trat gestern um 2 Uhr nachmittags im Hause des Exbürgermeisters Djemil Bej Vlora zusammen und beschloss, nachdem die Mandate der erschienenen (An Seine Exzellenz den Hochgeborenen Herrn Leopold Grafen Berchtold von und zu Ungarschitz etz. etz. etz. Wien.)[1] (4132 XII/350)[2] (29v) Delegierten geprüft und anerkannt wurden, auf Vorschlag Ismail Kemal Bey’s, welcher die Lage kurz schilderte und die Notwendigkeit einer raschen Entscheidung zur Wahrung der Landesinteressen hervorhob, einstimmig, die volle Selbständigkeit ganz Albaniens zu proklamieren und letztere unverzüglich sowohl den Grossmächten als den Kriegsführenden zu notifizieren. Gleichzeitig wurde Ismail Kemal Bey zum Präsidenten der provisorischen albanischen Regierung gew-ählt und mit der Zusammenstellung des Kabinetts, beziehungsweise Exekutivkomit-ees, betraut. Auf Antrag des Veli Effendi aus Argyrokastro wurde Monsignore Kaciorri, der Pfarrer von Durazzo, welcher neben Ismail Kemal Bey der Nationalversammlung präsidi-erte, zu dessen Stellvertreter per acclamati-onen gewählt.Hierauf wurde, ungefähr um 4 Uhr nachmittags die nationale Fahne – ein schwarzer, zweiköpfiger Adler in rotem Felde – am Thore des Hauses Djemil Bey’s gehisst und die Proklamation der Unabhängigkeit Albaniens den draussen harrenden Volke bekanntgegeben, welches diese Nachricht mit Freude und Begeisterung aufnahm. Eine Menschenmenge durchzog sodann unter Gesang und Freudenrufen die Strassen der Stadt. Sie machte zuerst vor unseren Konsulate halt und brach in stürmische Rufe: “Rroft Shqypënija, Rroft Austrija” (“Es lebe Albanien”, … “Es lebe (30r) Oesterreich”) aus, welche Rufe mit Händeklatschen begleitet wurden. Ich dankte den Zuge aus dem Fenster durch Hutschwenken und den Ruf “Rroft Shqypenija”. Hierauf begab sich der Zug vor das italienische Konsulat, wo eine ähnliche Sympathierkundgebung stattfand. Herr Defacendis erschien ebenfalls am Fenster und dankte mit einem dreimaligen Ruf: “Evviva l’Albania”. Vor den russischen Vizekonsulate wurde keine Kundgebung veranstaltet: bloss einzelne Rufe “Rroft drejtsija” (“Es lebe die Gerechtigkeit”) sollen vernommen worden sein. Ismail Kemal Bey, der gleich am Tage nach seiner Ankunft in hiesigen k. und k. Konsulate und im italienischen Konsulate Besuche abgestattet hatte, unterliess es bis heute, dem russischen Honorarvizekonsul, Herrn Tschicas, einen einheimischen orthodoxen Albanesen, trotztdem er ihn privat kennt, die gleiche Aufmerksamkeit zu erweisen, weshalb zwischen beiden bis heute kein Verkehr stattgefunden hat. Am Abend des 28. d. M. begab ich mich, ebenso wie mein italienischer Kollege, über Einladung Ismail Kemal Bey’s in seine Wohnung (im Hause des Grosskaufmannes Hassan Schara), wo er uns den Hergang der Beratungen der Nationalversammlung schilderte und das vorläufige Ergebnis mit der (30v) Bitte mitteilte, unsere Regierungen hievon zu verständigen und ihre wohlwollende Unterstützung für das junge albanische Staatsvesen zu erbitten. Bei dieser Gelegenheit erwähnte er auch seine Sorgen bezüglich des weiteren Vormarsches der serbischen Truppen, welche ungeachtet der ihnen mittgeteilten Proklamation der Unabhängigkeit Albaniens albanische Städte, wie: Tirana, Durazzo, Elbassan u. a. besetzen. Er lobte hingegen die Griechen in Himara, welche angeblich sofort bei Ansichtigwerden der albaniaschen Fahne das Feuer einstellten und den albanischen Parlamentär, welcher ihnen eine schriftliche Verständigung von der Proklamierung der Selbständigkeit Albaniens überbrachte, empfingen und sodann vom Kampfe definitiv abliessen. Eine weitere Sorge dürfte der neunen albanischen Regierung aus dem Umstande erwachsen, dass grössere Kontingente geschlagener türkischer Truppen, angeblich in einem äusserest desolaten Zustande, in den Sandschak Berat – nach Berat und nach Lushnja – hereinströmen. Die Frage ihrer Verköstigung dürfte grosse Schwierigkeiten bereiten. Heute früh wurde die Nationalflagge auch am Regierungsgebäude, am Bürgermeisteramt und am Zollamt im Hafen gehisst. Zum Schlusse erlaube ich mir Euerer Exzellenz anruhend eine Liste der Delegier- (31r) – (ad In Valona, 29. XI. 12. 70)[3] der albanischen Delegierten, welche an der Nationalversammlung zu Valona, am 28. November 1912 teilgenommen haben. Für Valona: Ismail Kemal Bey Vlora, zugleich als Vorsitzender der Versammlung: Ekrem Bey Vlora (abwesend, in Himara). Kjazim Kokoschi, Zihni Nuri Effendi Kanina, Lehrer Johann Minga, Aristidi Rutsi; für Argyrokastro: Veli Effendi, Elmas Effendi und Aziz Effendi; für Premet: Veli Bey Premeti (abwesend), provisorisch: Sureya Bey Vlora (abwesend), Midhat Bey Frasheri:für Tepelen: Soiduliah Effendi (abwesend) für Kortscha: provisorisch: Dimitri Zografi und Pandeli Tsale, beide aus Bukarest, jedoch aus Kortscha gebürtig;für Berat: Aziz Pascha Vrioni (abwesend), Elias Bey Vrioni, Georg Karbonara, Haireddin Bey Tsakrani (abwesend); für Fjeri: Sami Bey Vrioni (abwesend), Kemal Bey Vrioni (abwesend); für Lushnja: Kemal Bey, Ferid Bey, Nebi Effendi;für Schjak: Omer Bey, Djemal Bey;für Durazzo: Abbas Effendi, Mustafa Ibrahim Effendi, Jahja Effendi, Monsignore Nikolo Kaciorri, als Delegierter des Erzbischofs Monsignore Bianchi; für Kruja: Mustafa Assim Effendi;für Tirana: Abdi Bey Toptan, Murad Bey Toptan;für Elbassan: Schefket Daji, Kemal Bey, Lef Notsi, Dervisch Bey (abwesend)[4] für Ohrida und Struga: Nuri Effendi Bakali, Dr. Murteza Effendi, Zuhdi Bey (31v) für Dibra: der Mufti;für Skutari: provisorisch Luigi Guracucchi (Sekretär Ismail Kemal Bey’s);für Vilajet Kossovo: Salih Djuka, Bedri Bey, Redjeb Bey, Midhat Bey Frasheri, Issa Boletini (abwesend), Riza Bey Djakova (abwesend), Ali Bey Draga (abwesend), Mehmed Pascha Kalkandelen (abwesend)[5] für die Gesellschaft “Bashkimi” in Bukarest; Dimitri Zografi, Pandeli Tsale, Christo Meksi, Dimitri Mboria, Pandeli Mboria, Dimitri Berati | Vlorë, më 29 nëntor 1912. .[6]Nr. 70 sekret Shumë i nderuari Kont!Ismail Qemail beu, që më 26 të këtij muaji ka ardhur këtu nga Fieri së bashku me 27 delegatë nga qytetet të ndryshme të Shqipërisë, duke marrë parasysh situatën urgjente të krijuar, vendosi që të mos presë ardhjen e delegatëve të tjerë, por pa humbur kohë bëri shpalljen e Pavarësinë së Shqipërisë, me 28 të këtij muaji. Kuvendi i jashtëzakonshëm Kombëtar u mblodh dje në orën 2 pasdreke, në shtëpinë e kryetarit të Bashkisë, Xhemil bej Vlora. Pas verifikimit dhe pranimit të mandateve të delegatëve, Kuvendi dëgjoi Ismail Qemal beun, i cili duke përshkruar shkurt situatën, theksoj nevojën e marrjes së një vendimi të shpejtë për ruajtjen e interesave të vendit. Kuvendi vendosi me unanimitet shpalljen e Pavarësisë së të gjithë Shqipërisë dhe njoftimin pa humbur kohë të Fuqive të Mëdha dhe të shteteve ndërluftuese. Njëkohësisht, Ismail Qemal beu u zgjodh kryetar i Qeverisë së Përkohëshme dhe u ngarkua me formimin e kabinetit, respektivisht të Komitetit Ekzekutiv. Sipas propozimit të Veli Efendiut[7] nga Gjirokastra, imzot Kaçorri famullitar i Durrësit, i cili kryesonte Asamblenë Kombëtare në krah të Ismal Qemalit, u miratua si zëvëndës i tij, me brohoritje. Më pas, aty afër 4 pasdreke, te dera e shtëpisë së Xhemil beut, u ngrit Flamuri Kombëtar, një shkabë dy krenare e zezë brenda në fushë të kuqe. Proklamimi i Pavarësisë së Shqipërisë iu njoftua popullit që priste jashtë, i cili e priti me gëzim dhe entuziazëm. Pastaj një turmë njerzisht përshkoi rrugët e qytetit, duke kënduar dhe brohoritur. Turma qëndroi para Konsullatës sonë dhe shpërtheu në brohoritje të stuhishme duke thirrur “Rroftë Shqipëria! Rroftë Austria”, thirrje të cilat u shoqëruan me duartrokitje. Unë falënderova nga dritarja kolonën, duke tundur kapelën dhe thirrur “Rroftë Shqipëria!”. Pastaj kolona shkoi para konsullatës italiane ku u bënë manifestime të njëjta. Zoti De Facendis[8] u duk gjithashtu në Dritare dhe falënderoi duke thirrur tri herë “E viva l’Albania”.[9] Para Nënkonsullatës ruse nuk u bë asnjë manifestim. Flitet se u dëgjuan vetëm disa thirrje të izoliara “Rroftë drejtësia”. Ismail Qemal beu, i cili ditën e mbërritjes së tij, i kishte bërë vizitë Konsullatës së këtushme Perandorake dhe Mbertërore dhe Kosnullatës italiane, nuk i ka rezervuar deri me sot të njëjtat konsiderata nënkonsullit rus të nderit, zotit Çika, një shqiptar ortodoks vendas, të cilin e njeh privatisht. Deri më sot nuk ka ndodhur asnjë komunikim midis tyre. Sipas ftesës së Ismail Qemal beut, mbrëmjën e datës 28 të këtij muaji, unë dhe kolegu im italian shkuam në banesën e tij (në shtëpinë e tregtarit të madh Hasan Sharra). Aty ai na përshkroi zhvillimin e bisedimeve në Kuvendin Kombëtar si dhe rezultatin e përkohshëm të tyre. Ai na u lut për të vënë në dijeni qeveritë tona dhe për të kërkuar përkrahjen dashamirëse të tyre, për shtetin e ri shqiptar. Me këtë rast ai përmendi edhe shqetësimin e tij për përparimin e trupave serbe, në drejtim të Tiranës, të Durrësit, të Elbansanit, pa marrë parasysh njoftimin për shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë. Nga ana tjetër, ai lavdëroi grekët në Himarë, të cilët me të parë flamurin shqiptar, kinse paskan pushuar zjarrin dhe paskan pritur ndërmjetësit shqiptarë të cilët u kanë dërguar një lajmërim me shkrim të shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë. Më pas luftimet kanë pushuar përfundimisht. Një tjetër shqetësim për Qeverinë Shqiptare ka mundësi të krijohet prej lajmit se në Berat dhe në Lushnjë janë duke hyrë kontigjente trupash turke të mundura dhe në gjendje të shkatërruar. Çështja e furnizimit të tyre ka mundësi që të krioj vështërsi të mëdha. Sot në mëngjes, flamuri kombëtar u ngrit edhe në godinën qeveritare, në ndërtesën e Nënprefekturës, atë Bashkisë dhe zyrën e doganës, në Skelë. Më në fund, kam nderin të bashkangjis për Shkelqësinë Tuaj dhe një listë të delegatëve që morën pjesë në bisedimet e djeshme të Kuvendit Kombëtar. Delegatëve që nuk ishin të pranishëm, ju njoh e drejta të miratojnë më vonë vendimin dhe të hedhin nënshkrimin e tyre mbi protokoll. Sot pasdreke pritet ardhja këtu e Isa Boletinit, së bashku me njerëzit e tij, dhe e delegatëve të tjerë që kanë mbërritur dje në Fier.Në mënyrë të njëjtë po raportoj në Stamboll, nën numrin 64 dhe në Durrës nën numrin 60.Pranoni, Shkëlqesi, shprehjen e respektit tim më të thellë.Lejhanec.[10][Së bashku me raportin e Konsullit Lejhanec nga Vlora, ndodhet edhe lista delegatëve shqiptarë që më 28 nëntor 1912 kanë marrë pjesë në Kuvendin e Vlorës. Kjo listë i dërgohet Shkëlqesisë së Tij, Kontit Leopold Graf Berchtold, Ministër i Punëve të Jashtme në Monarkinë e Austrohungarisë, Vienë.] (m.a.)Në vijim sjellim, sipas origjinalit, listën e delegatëve, që morën pjesë në bisedimet e djeshme të Kuvendit Kombëtar. Delegatëve që nuk ishin të pranishëm, ju njoh e drejta të miratojnë më vonë vendimin dhe të hedhin nënshkrimin e tyre mbi protokoll][11]1. Pë Vlorën: Ismail Qemal beu,[12] njëkohësisht kryetar i Kuvendit; Eqrem bej Vlora (nuk ishte i pranishëm, ndodhej në Himarë), Qazim Kokoshi,[13] Zihni Nuri efendi Kanina,[14] mësuesi Jani Minga,[15] Aristidh Ruçi.[16]2. Për Gjirokastrën: Veli Efendiu,[17] Elmas Efendiu[18] dhe Azis Efendiu.[19]3. Për Përmetin: Veli bej Përmeti (jo i pranishëm), përkohësisht Syrja bej Vlora (jo i pranishëm), Mid’hat bej Frashëri.[20]4. Për Tepelenën: Sadullah Efendiu (jo i pranishëm).5. Për Korçën: përkohësisht Dhimitër Zografi[21] dhe Pandeli Cali,[22] të dy nga Bukureshi por të lindur në Korçë.6. Për Beratin: Azis pashë Vrioni (jo i pranishëm), Iljaz bej Vrioni,[23] Gjergj Karbunara,[24] Hajredin bej Cakrani (jo i pranishëm).7. Për Fierin: Sami bej Vrioni (jo i pranishëm), Qemal bej Vrioni (jo i pranishëm).8. Për Lushnjën: Qemail beu,[25] Ferid beu,[26] Nebi Efendiu.[27]9. Për Shijakun: Ymer beu.[28]10. Për Durrësin: Abaz efendiu,[29] Mustafa Ibrahim efendiu,[30] Jahja efendiu,[31] imzot Nikollë Kaçorri[32] (si i deleguar i kryeipeshkvit imzot Bianki).[33]11. Për Krujën: Mustafa Asim efendiu.[34]12. Për Tiranën: Abdi bej Toptani,[35] Murat bej Toptani.[36]13. Për Elbasanin: Shefqet Daiu,[37] Qemal beu,[38]Lef Nosi,[39] Dervish beu,[40] (jo i pranishëm).14. Për Ohrin dhe Strugën: Nuri efendi Bakalli,[41] dr. Myrteza efendiu,[42] Zyhdi beu.[43]15. Për Dibrën: Myftiu.[44]16. Për Shkodrën: përkohësisht Luigj Gurakuqi,[45] sekretar i Ismail Qemal beut.17. Për vilajtein e Kosovës: Salih Gjuka,[46] Bedri beu,[47] Rexhep beu,[48] Mid’hat bej Frashëri,[49] Isa Boletini (jo i pranishëm), Riza bej Gjakova (jo i prnaishëm), Ali bej Draga[50] (jo i pranishëm), Mehmet pashë Kalkandeleni (jo i pranishëm).[51]18. Për shoqërinë “Bashkimi” në Bukuresht: Dhimitër Zografi,[52] Pandeli Cali,[53] Kristo Meksi, Dhimitër Mborja,[54] Dhimitër Berati.[55] |
*************
REFERENCAT:
[1] Teksti i vendosur në kllapa është shkruar në fund të faqes në katër rreshta me ngjyrë të zezë që dallon nga teksti tjetër i shtypur që është me ngjyrë vishje.
[2] Ky tekst është shkruar në fund të faqes, majtas, me dorë, me pend.
[3] Ky tekst është i shkruar në fillim të faqes lartë, me laps plumbi.
[4] Është shkruar me dorë, në margjiën e djathtë.
[5] Është shkruar me dorë në vijim të tekstit të daktiloshkruar.
[6] Haus und Hof Staatsarchiv, Wien, Politisches Archiv, Albanien – Ministria e Punëve të Jashtme, Albanien, XV /22/ 859, (në vijim: HHStA. Albanien, XV.); L. Dushku, [Ed.]. Shqipëria në dokumentet Austro – Hungareze (1912). Vëll. VI (nëntor – dhjetor). Tiranë, nr. 330, f. 376-380.
[7] Është fjala për Veli Haraçin.
[8] Është fjala për nënkonsullin e Italisë në Vlorë, përkatësisht nga Vilajeti i Janinës.
[9] Rroftë Shqipëria.
[10] Së bashku me raportin e Konsullit Lejhanec nga Vlora, ndodhet edhe lista delegatëve shqiptarë që më 28 nëntor 1912 kanë marrë pjesë në Kuvendin e Vlorës, por edhe atyre që duhej të merrnin pjesë dhe nuk kanë mund të marrin, për arsye të ndryshme. Kjo listë i dërgohet Shkëlqesisë së Tij, Kontit Leopold Graf Berchtold, Ministër i Punëve të Jashtme në Monarkinë e Austrohungarisë, Vienë.
[11] Teksti në italic dhe i vendosur në kllapa katrore nuk është te dokumenti i daktiloshkruar. Ndodhet vetem te dokumenti origjinal, si dorëshkrim që është shkruar e dërguar nga konsulli Austro-Hungarez në Vlorë, Lejhanec.
[12] Ismail Qemal bej Vlora (1844-1919). Firmosi i pari Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën “Ismail Kemal”. Në deklaratë shkruhej : “Në Vlonë më 15/28 të Vjeshtës së Tretë 1328/ 1912. Pas fjalëve që tha z. Kryetari Ismail Kemal beu, me të cilat tregoi rrezikun e math në të cilin ndodhet sot Shqipëria, të gjithë delegatët me një za venduan që Shqipëria më sot të bahet në vehte, e lirë e sovrane”. Ismail Qemal bej Vlora u zgjodh kryeministër Qeverisë së Përkohshme. Më 22 janar 1914 jep dorëheqjen dhe pushtetin ja dorëzoi Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit. Largohet nga Shqipëria për në Itali ku edhe vdes në rrethana të dyshimta më 24 janar 1919.
[13] Qazim Kokoshi (1882-1945). Zgjidhet delegat i Vlorës në Kuvendin e Gërçes në vitin 1911. Merr pjesë në kuvendin e Vlorës në nëntor 1912, ku firmosi Aktin e Pavarësisë me siglën “Qazim Kokoshi”. Në vitin 1921, zgjidhet deputet i qarkut të Vlorës në Këshillin Kombëtar. U arrestua dhe vdiq në burg pas 1944-s.
[14] Është fjala për Zihni Abaz Kaninën. Zihni Abas Kanina Hamzaraj (1885-1957). Mori pjesë në kryengritjen e përgjithshme të vitit 1911. Në Kuvendin e Vlorës, si delegat i Vlorës, firmosi në Aktin e Pavarësisë me siglën “Zihni Abbas Kanina”. U zgjodh drejtor i përgjithshëm në ministrinë e Punëve të Jashtme. Me fillimin e Luftës së Dytë Botërore, Kanina u bë pjesë e Ballit Kombëtar, përkrah Mit’hat Frashërit. Në vitin 1951 u arrestua dhe u burgos. Vdiq, më 1957.
[15] Jani Minga (1872-1947). Ishte ndër nismëtarët e hapjes së klubit patriotik “Labëria” dhe të shkollës së parë shqipe në Vlorë (1908). Në nëntor të vitit 1912 u zgjodh delegat i Gjirokastrës në Kuvendin e Vlorës, ku firmosi Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën “J. Minga”.
[16] Aristidh Ruci (1875-1950). Merr pjesë në kryengritjen e përgjithshme më 1911. Ishte delegat i Vlorës në Kuvendin që shpalli pavarësinë dhe firmosi Aktin me siglën “A. Ruci”. U zgjodh anëtar i kryesisë së Bankës Kombëtare Shqiptare më 1937.
[17] Veli Harçi (1850-1914), ishte veprimtar i klubit patriotik të qytetit, ai përfaqësoi Gjirokastrën në Kuvendin e Vlorës dhe firmosi Aktin e Pavarësisë me siglën “Veli Harçi”.
[18] Elmas Boce (1850-1925). Mori pjesë në organizimin e degës së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në qytetin e Gjirokastrës në vitin 1880. Ndihmoi hapjen e shkollës shqipe të Gjirokastrës “Lirija”. Në nëntor të vitit 1912 u zgjodh delegat i Gjirokastrës në Kuvendin e Vlorës, ku firmosi Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën “Elmas Boce”.
[19] Azis Gjirokastra.
[20] Mit’hat Frashëri (1880-1949). Mori pjesë në Kongresin e Manastirit, më 1908 ku u zgjodh kryetar i Kongresit dhe nënkryetar i Komisionit të hartimit të alfabetit. Në Kuvendin e Vlorës, Frashëri ishte delegat i Elbasanit dhe firmosi Aktin e Pavarësisë me siglën “Mid’hat Frashëri”. Në qeverinë e Ismail Qemalit zgjidhet ministër i Punëve të Përgjithshme. Në janar 1923 fillon detyrën e ministrit Fuqiplotë të Republikës së Shqipërisë në Athinë, deri në dhjetor 1925. Më 1941 është një nga themeluesit e Organizatës Nacionaliste – Balli Kombëtar. U detyrua në nëntor 1944 të largohet nga Shqipëria bashkë me gjermanët. Vdiq në New York, SHBA, më 3 tetor 1949.
[21] Dimitër Zografi (1878-1945). U zgjodh delegat i kolonisë shqiptare të Bukureshtit për të marrë pjesë në Shpalljen e Pavarësisë. Më 28 nëntor 1912 firmosi vendimin e Pavarësisë me siglën “Dimitri Zografi”. Anëtar i Pleqësisë. Kundërshtoi vendimet e padrejta të Konferencës së Parisit në kurriz të popullit shqiptar dhe firmosi protesta drejtuar kryesisë së saj në qershor 1919.
[22] Pandeli Cale (1879-1923). Në kryengritjen e përgjithshme të vitit 1910 – 1912 drejtoi çetat e zonës së Korçës. Merr pjesë në mbledhjen e Bukureshtit të 5 nëntorit 1912 dhe shoqëron Ismail Qemalin për në Shqipëri. Më 28 nëntor 1912, si delegat i Korçës, firmos Aktin e Pavarësisë me siglën “Pandeli Cale”. Zgjidhet anëtar i qeverisë së parë shqiptare. Merr pjesë aktive në lëvizjen patriotike që çoi në Kongresin e Lushnjes më 1920. Po atë vit ishte Prefekt i Korçës, ndërsa në shkurt 1921 deputet në të parin parlament shqiptar.
[23] Iljaz Vrioni (1882-1932). Në nëntor të vitit 1912 zgjidhet delegat i Beratit në Kuvendin historik të Vlorës, ku nënshkroi Deklaratën e Pavarësisë, me siglën “Iljas Vrijon”. Në vitin 1920, zgjidhet delegat i Beratit në punimet e Kongresit të Lushnjës. Katër herë Kryeministër i Shqipërisë dhe disa herë Ministër i Jashtëm dhe si Ministër i Plotfuqishëm i Shtetit Shqiptar në Paris.
[24] Është fjala për Jorgji Karbunara, më shumë i njohur si Bab Dud Karbunara. Jorgji Karbunara – Bab Dud Karbunara (1842-1917), ishte përfaqësues i Beratit në Kuvendin Kombëtar të Vlorës, ku firmosi Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën “J. Karbunara”. Në këtë Kuvend, ai u zgjodh anëtar i Pleqësisë. Njihej për hapjen e shkollave shqipe në Berat.
[25] Qemal Mullaj (1881-1966). Në nëntor 1912 mori pjesë në Kuvendin historik të Vlorës dhe firmosi Aktin e shpalljes së Pavarësisë me siglën “Qem. Mullaj”. Pas rënies së qeverisë së Vlorës dhe me nisjen e Luftës i Botërore u largua nga Shqipëria. U kthye në atdhe rreth vitit 1920, për t’u rimarrë përsëri me politikë. Deputet në parlamentin e parë shqiptar.
[26] Ferit Vokopola (1887-1967). Teolog dhe ekonomist. Në nëntor të vitit 1912, u zgjodh delegat i Lushnjes në Kuvendin e Vlorës, ku firmosi Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën “M. Ferit Vokopola”. Ferid Vokopola ishte përfaqësues i Beratit, në Parlamentin shqiptar nga viti 1923-1939. Ministër i Bujqësisë në kabinetin e Iljaz Vrionit (1927-1928).
[27] Nebi Sefa (1861-1942). Mori pjesë në kryengritjen e përgjithshme të viteve 1911 dhe 1912. Në nëntor të atij viti u zgjodh delegat i Lushnjes për në Kuvendin e Vlorës ku nënshkroi Aktin e Pavarësisë me siglën “Nebi Sefa Lushja”. Në vitet `20 përkrahu kursin politik të ndjekur prej forcave fanoliane.
[28] Ymer Deliallisi (1873-1944). Në nëntor të vitit 1912, u zgjodh delegat i Shijakut në Kuvendin e Vlorës, ku firmosi Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën “Ymer”. Në vitin 1920, përfaqëson nënprefekturën e Shijakut në Kongresin e Lushnjes, ku edhe zgjidhet senator.
[29] Abas Dilaveri (Çelkupa) (1850 – 1926). Gjatë viteve 1905-1907 u lidh dhe bashkëpunoi me Dom Nikoll Kaçorrin. Priti në Durrës Ismail Qemalin e më pas, bashkë me delegatët që e shoqëronin atë, mori pjesë në mbledhjen e parë Kuvendit të Vlorës. Delegat i Durrësit, Deklaratën e Pavarësisë, e firmosi me siglën “Abas Dilaver”.
[30] Mustafa Ibrahim Hanxhiu.
[31] Jahja Balhysa.
[32] Dom Nikollë Kaçorri (1862-1917). Gjatë kryengritjes së Kurbinit 1905-1907, hyri si ndërmjetës midis popullsisë dhe administratës osmane. Pjesëmarrës në Kongresin e Manastirit (1908) dhe në Kongresin e Elbasanit (1909). Përfaqësues i krahinës së Durrësit në Kuvendin Kombëtar të Vlorës ku u zgjodh nënkryetar i qeverisë së përkohshme. Firmosi Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën “Kaçorri”.
[33] Sipas një dokumenti të ekspozuar në Muzeun Historik Kombëtar, në kuadër të 104-vjetorin të shpalljes së Pavarësisë nga koleksionisti Shpëtim Sala, imzot Primo Bianki i dërgon me datën 19 nëntor 1912, dom Nikollë Kaçorrit në Durrës, një letër – autorizim – ku i jep të “drejtën” për të marrë pjesë në Kuvendin e Vlorës. Teksti i dokumentin është në gjuhën shqipe si vijon: “I nderuar dom Nikoll Kaçorri. Në këtë shkrim po të emërojmë si delegatin tonë në kongres, që do të mbahet për të rrahun çashtjen e nevojave të atdheut tonë, në këtë çast kaq kritik për të gjithë shqiptarët. Tuj u lut Perëndisë që puna për të sillen, po të dërgoj të dalë mirë dhe po bi në të dashtun atdheun tonë po të japim me gjithë zemër bekimin shejtë. Delbnisht, 19 vjeshtë e tretë 1912. Primo Bianki Argjipeshkëv i Durrësit”. Fatmira Nikolli, 28 Nëntori, ekspozohet letra e rrallë për Dom Nikollë Kaçorrin. Në: Gazeta Shqiptare. Tiranë, 29 nëntor 2016.
[34] Mustafa Merlika Kruja (1887-1958). Si delegat i Krujës në Kuvendin Kombëtar të Vlorës më 28 nëntor 1912, firmosi Aktin e Pavarësisë kombëtare, me siglën “Mustafa Asim Kruja” ku u zgjodh dhe anëtar i Pleqësisë. U caktua nënprefekt në Vlorë dhe më pas sekretar i parë i Qeverisë së I. Qemalit. Më 1919 ishte sekretar i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris. Ishte deputet i Kosovës në zgjedhjet e para parlamentare të vitit 1921. Pas ardhjes së komunizmit u detyrua të arratisej. Mustafa Kruja vdiq në SHBA më 27 dhjetor 1958, në moshën 71-vjeçare.
[35] Abdi Toptani (1864-1942). Në vitin 1902 organizoi kryengritjen e armatosur të malësorëve të Shëngjergjit e të Shupalit kundër administratës osmane. Në Kuvendin e Vlorës ai firmosi Aktin e Pavarësisë me siglën “Abdi”. U zgjodh ministër i Financave në Qeverinë e parë shqiptare.
[36] Murad Toptani (1867-1918). Poet, publicist. Mori pjesë në Kuvendin historik të Vlorës në nëntor 1912 si delegat i Tiranës dhe firmosi Deklaratën e Pavarësisë me siglën “Murad Toptani”. Pas rënies së qeverisë së Vlorës, Esat Pashë Toptani (kushëri i tij), i dogji shtëpinë dhe një pjesë të madhe të pasurisë së tij që ndodhej brenda saj si: libra, korrespondencën, antikuarë.
[37] Shefqet Dajiu (1882-1946). Në nëntor të vitit 1912, zgjidhet si përfaqësues i Elbasanit në Kuvendin historik të Vlorës për shpalljen e Pavarësisë Kombëtare. Firmosi Deklaratën e Pavarësisë me siglën “Shefqet Daji”. Në vitet 1920-1923 është deputet i Elbasanit në parlamentin shqiptar. U arrestua dhe vdiq në burg në vitin 1946.
[38] Qemal Karaosmani – Elbasani (1875-1949). Në nëntor 1912 u zgjodh delegat i Elbasanit në kuvendin e Vlorës dhe u caktua të shoqëronte Ismail Qemalin nga Durrësi për në Vlorë. Firmosi Aktin e Pavarësisë kombëtare, me siglën “Qemal Elbasani”. Mbështeti qeverinë e dalë nga Kongresi i Lushnjes dhe për disa vite ishte asamblist.
[39] Lef Nosi (1873-1946). Në nëntor 1912 ishte delegat i Elbasanit në Kuvendin e Vlorës, ku firmosi Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën “Lef Nosi”. Në qeverinë e Ismail Qemalit, Lef Nosi caktohet në detyrën e ministrit. Anëtar i delegacionit shqiptar pranë Konferencës së Paqes në Paris. Në vitin 1945 u burgos dhe dënua me vdekje. U pushkatua në vitin 1946.
[40] Dervish Biçaku.
[41] Nuri Sojliu (1870-1940). Mbështeti Kongresin e Elbasanit dhe atë Manastirit, ku mbështeti alfabetin latin të gjuhës shqipe. Në nëntor të vitit 1912, u zgjodh delegat i Strugës në Kuvendin e Vlorës, ku firmosi Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën “Nuri”.
[42] Dr. Myrteza Ali Struga (Dibra) (1876-1937). Në nëntor të vitit 1912, Dr. Myrteza Ali Struga, së bashku me Zyhdi Ohrin dhe Nuri Sojliun u zgjodhën delegatë të Ohrit e Strugës për në Kuvendin e Vlorës, ku firmosi Aktin e Pavarësisë me siglën “Dr. H. Myrteza Aliu”. Përsëri si përfaqësues i Ohrit e Strugës ishte delegat në Kongresin e Lushnjës më 1920.
[43] Zyhdi Ohri (1872-1938). Në vitet 1898-1900 u përfshi në veprimtarinë e Lidhjes Shqiptare të Pejës. Në nëntor 1912, i zgjedhur nga Ohri si delegat, mori pjesë në Kuvendin e Vlorës dhe firmosi Aktin e Pavarësisë me siglën “Zuhdi Ohri”. Ishte pjesë e Senatit të dalë nga qeveria e Ismail Qemalit. Në janar 1920 mori pjesë në Kongresin e Lushnjës.
[44] Raportuesi, konsulli Lejhanec, në origjinal nuk ka shënuar emrin e plotë të delegati, por është fjala për Vehbi Agollin – Dibrën. Vehbi Agolli – Dibra (1867-1937). Mori pjesë në vitin 1909 në Kongresin e Dibrës, mbështeti alfabetin me shkronja latine të Kongresit të Manastirit. Më 28 nëntor 1912 në krye të delegatëve të Dibrës, merr pjesë në Kuvendin Kombëtar të Vlorës ku u zgjodh kryetar i Pleqësisë. Ka luajtur rol të rëndësishëm në organizmin e kryengritjes shqiptare të vitit 1913 kundër pushtimit serb në zonën e Dibrës.
[45] Luigj Gurakuqi (1879-1925). Pjesëmarrës në Kongresin e Manastirit (1908), ku u zgjodh edhe anëtar komisioni për njehsimin e alfabetit. Pjesëmarrës në kryengritjen e malësorëve të Mbi Shkodrës dhe bashkë hartues me I. Qemalin i Memorandumit të Greçës. Gjatë vitit 1912, ishte ndër organizatorët e kryengritjes së përgjithshme. Në Kuvendin e Vlorës për shpalljen e pavarësisë, si përfaqësues i Shkodrës, firmosi Deklaratën e Pavarësisë nën siglën “Luz Gurakuqi”. Ministër i Arsimit në Qeverinë e Përkohshme të Vlorës. Anëtar i delegacionit në Konferencën e Paqes në Paris. Deputet i Shkodrës në Këshillin Kombëtar dhe përsëri përfaqësues i Shkodrës në Kuvendin Kushtetues në vitin 1924. Ministër i Financave në qeverinë e Nolit. U vra në Bari në 2 mars 1925.
[46] Sali Gjuka (1876-1925). Mori pjesë në kryengritjen e përgjithshme të viteve 1910-1912. Si përfaqësues nga Kosova dhe delegat i Pejës, Gjakovës, Plavës e Gucisë, mori pjesë në shpalljen e pavarësisë kombëtare dhe firmosi Aktin me siglën “Salih Gjuka”. U zgjodh këshilltar i Pleqësisë. Në janar 1913 filloi punën si drejtor i arsimit për qarkun e Beratit.
[47] Bedri Pejani (1885-1946). Delegat në Kongresin e Dytë të Manastirit (1910) dhe sekretar i Komitetit të Kosovës (1918-1924). Në nëntor 1912, mori pjesë si përfaqësues i Plavës, Gucisë, Gjakovës dhe Pejës në mbledhjen e Vlorës dhe firmosi Aktin e Pavarësisë me siglën “Bedri Pejan”. Në vitin 1943 ishte nga nismëtarët për krijimin e “Lidhjes së Dytë të Prizrenit” dhe deri në vitin 1944 kryetar i saj. Pas luftës u arrestua dhe vdiq sapo doli nga burgu, në 1946.
[48] Rexhep Mitrovica (1888-1960). Mori pjesë si delegat i Pejës në Kuvendin Kombëtar të Vlorës dhe ishte njeri nga nënshkruesit e deklaratës së Pavarësisë. Një nga themeluesit e Partisë Kombëtare (1914), anëtar i Komitetit “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës”. U zgjodh senator i Kosovës në Këshillin Kombëtar të Lushnjes.
[49] Mid’hat Frashëri. Lindur më 1880 në Janinë. Biri i Abdyl Frashërit dhe nipi i Sami Frashërit dhe Naim Frashërit, u rrit nën kujdesin e xhaxhallarëve. Pas mbarimit të shkollës, deri në vitin 1905, punoi në administratën turke dhe më pas kaloi në Selanik, në administratën shtetërore. Në vitin 1908 filloi botimin e gazetës “Liria” në Selanik. Mori pjesë në Kongresin e Manastirit, më 14 nëntor – 22 nëntor 1908. U zgjodh kryetar i Kongresit dhe nënkryetar i Komisionit të hartimit të alfabetit. Në moshën 32-vjeçare largohet përfundimisht nga Stambolli dhe vjen në Shqipëri. Në kongresin e Vlorës, Frashëri ishte delegat i Elbasanit e Ipekut dhe firmoi aktin e pavarësisë me siglën “Mid’hat Frashëri”. Në qeverinë e Ismail Qemalit zgjidhet ministër i punëve botore. Më 30 mars 1913 jep dorëheqjen nga kjo detyrë. Mirëpriti ardhjen e Princ Vidit në Shqipëri dhe u angazhua në Ministrinë e Punëve të Jashtme. Pas largimit të Princ Vidit, Frashëri largohet nga Shqipëria dhe deri në vitin 1918 jeton në disa shtete të Evropës. Në vitin 1916 vendoset në Bukuresht, ku arrestohet nga policia dhe internohet në Moldavi. Në vitin 1918, me mbarimin e Luftës së Parë Botërore, lejohet të largohet dhe vendoset në Lozanë të Zvicrës. Më 1920 shkon në SHBA. Kthehet në Shqipëri në vitin 1922. Në janar 1923 fillon detyrën e Ministrit Fuqiplotë të Republikës së Shqipërisë në Athinë, deri në dhjetor 1925. I zhgënjyer nga zhvillimet politike në Shqipëri dha dorëheqjen dhe deklaroi largimin e tij nga aktiviteti politik. Më 1927, fillon të botojë në Tiranë, revistën Dituria dhe themelon librarinë Lumo Skëndo. Pas pushtimit të vendit nga Italia, vendos të rikthehet në politikë. Më 1941 është ideologu kryesor dhe një nga themeluesit e Organizatës Nacionaliste – Balli Kombëtar. Kundërshtar i komunistëve, u detyrua në nëntor 1944, të largohet nga Shqipëria dhe të vendoset në Itali. Gjatë një udhëtimi për në Nju Jork vdes si pasojë e një ataku kardiak, në tetor 1949, në dhomën e një hoteli.
[50] Është fjala për Hajdin Dragën.
[51] Mehmet pashë Derralla – Tetova.
[52] Dhimitër Zografi (1878 – 1947). Lindur në Korçë. Në fund të shekullit XIX së bashku me vëllezërit emigroi në Rumani. Më 1906 merr pjesë në themelimin e shoqërisë patriotike të shqiptarëve te Bukureshtit “Bashkimi-Unirea”. Një nga organizatorët e mbledhjeve që u zhvilluan në fillim të nëntorit 1912 në Bukuresht. Aty theksoi se patriotët “kanë besim të plotë në veprimin e Kombit shqiptar pas udhës që tregoi z. Ismail Qemal Beu e se kanë për të bërë sa mundet me gjithë shpirt e me të gjitha mënyrat për shpëtimin e Atdheut”. U zgjodh delegat i kolonisë shqiptare të Bukureshtit për të marrë pjesë në Shpalljen e Pavarësisë. Më 28 nëntor 1912 firmos vendimin e Pavarësisë me siglën “Dimitri Zografi”. Anëtar i pleqësisë. Në dhjetor 1912, bashkë me Dhimitër Emanoilin, shkon në Brindisi e prej andej kthehet në Korçë nga ku largohet më 1917. Kundërshton vendimet e padrejta të Konferencës së Parisit në kurriz të popullit shqiptar dhe firmos protesta drejtuar kryesisë së saj në qershor 1919. Vdiq në Bukuresht rreth vitit 1947.
[53] Pandeli Cali (1879 – 1923). Lindur në Korçë. Kreu liceun klasik francez të Aleksandrisë në Egjipt. Në vitet 1900-1904 punon në koloninë e Bukureshtit. Më 1904 kthehet në Shqipëri. Bashkë me Themistokli Gërmenjin dhe Mid’hat Frashërin vuri bazat e Komitetit të Fshehtë Shqiptar në Selanik. Kryetar i shoqërisë “Banda e Lirisë” më 1908. Në shkurt 1909, sekretar i shoqërisë “Lidhja orthodhokse”. Në kryengritjen e përgjithshme të vitit 1910 – 1912 drejtoi çetat e zonës së Korçës. Merr pjesë në mbledhjen e 5 nëntorit 1912 dhe shoqëron Ismail Qemalin për në Shqipëri. Më 28 nëntor 1912, si delegat i Korçës, firmos manifestin e pavarësisë me siglën “Pandeli Cale”. Emërohet Ministër i Bujqësisë, Iindustrisë dhe Tregëtisë. Vitet e Luftës së Parë Botërore i kalon në Zvicër, Ukrainë, Bullgari, Francë. Më 1919 kthehet në atdhe. Më 1920 hartues dhe firmëtar i Protokollit të Kapshticës. Më 1920 Prefekt i Korçës. Në shkurt 1921 deputet në të parin parlament shqiptar. Vdiq i sëmurë në një spital të Selanikut.
[54] Dhimitër Mborja – Emanoil (1884-1945). Më 28 nëntor 1912, firmos Aktin e Pavarësisë me siglën “Dh Emmanuel” në emër të kolonisë së Bukureshtit. Në shkurt 1915 zgjidhet këshilltar pranë shoqërisë së “Komunitetit Ortodoks Shqiptar të Bukureshtit”. Më 1924 mbështet qeverinë e Nolit.
[55] Dhimitër Berati (1888-1970). Firmosi Aktin e Pavarësisë së 28 nëntorit 1912, nën siglën “D. Beratti”, si delegat i kolonisë shqiptare të Bukureshtit. Berati u emërua sekretar i kryetarit të Qeverisë, anëtar i Pleqësisë si dhe u caktua drejtor i përgjithshëm në gazetën e qeverisë së Vlorës. Në Konferencën e Paqes më 1919 ishte delegat i shqiptarëve të Bukureshtit.
